Του Νίκου Λυκομήτρου,
Οι διαμελισμοί της Πολωνικής-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας αποτελούν ένα ενδιαφέρον μέρος στην ευρωπαϊκή ιστορία, ή καλύτερα, ένα γεγονός χωρίς προηγούμενο, καθώς σε μόλις δύο δεκαετίες, από το 1772 ως το 1795, η Κοινοπολιτεία αυτή, από εκεί που αποτελούσε ισχυρή οικονομική και πολιτική δύναμη στην περιοχή, κατέληξε πλέον να μην υπάρχει.
Η Πολωνική-Λιθουανική Κοινοπολιτεία κατά τον 17ο αιώνα ήταν ένα αρκετά ισχυρό κράτος στην Κεντρική Ευρώπη, έχοντας ακόμη και κάποιες μικρές αποικίες. Η χώρα συστάθηκε με προσωπική ένωση των βασιλιάδων της Πολωνίας και της Λιθουανίας το 1569 και εκτεινόταν από την δυτική Πολωνία ως την σημερινή ανατολική Ουκρανία στο απόγειό της, αποτελώντας ένα βασικό παίκτη στην πολιτική σκηνή της Ευρώπης και μια μεγάλη οικονομική και πολιτική δύναμη. Επί Βλαδίσλαου Δ΄ η τοπική βουλή ψήφισε μια πολιτική που επέτρεπε σε κάθε βουλευτή να ασκεί βέτο σε ένα νόμο που θεωρούσε επιβλαβή για την περιφέρεια του, κυρίως για τον ίδιο. Αυτός ο νόμος, οδήγησε σταδιακά στην αποκέντρωση των ευγενών, και στην αποδιοργάνωση της χώρας, η οποία λειτουργούσε σε μεγάλο βαθμό σαν υποτελής της Αυστρίας, της Πρωσίας ή της Ρωσίας ανάλογα με την συγκυρία. Το 1730 οι τρεις αυτές χώρες, που επωφθαλμιούσαν εδάφη της για δικούς τους λόγους, υπέγραψαν μια συμφωνία να κρατήσουν τους νόμους της χώρας ατροποποίητους.
Μετά τον Επταετή πόλεμο, όπου η χώρα ήταν ουδέτερη, η Ρωσία επέβαλε στην Κοινοπολιτεία ένα σύνταγμα, που ευνοούσε τους ευγενείς που στήριζε η ίδια. Το σύνταγμα αυτό έδωσε πολλά δικαιώματα στους Ορθόδοξους και Ουνιάτες στα ανατολικά, με αποτέλεσμα οι καθολικοί να επαναστατήσουν. Οι καθολικοί συνέστησαν την Συνομοσπονδία του Μπαρ, την οποία η Ρωσία και η Πολωνία κατέστειλαν. Οι Τούρκοι επενέβησαν, υπό την υπόσχεση εδαφών και για να σταθεροποιήσουν τις κτήσεις στην Μαύρη Θάλασσα. Καθώς η Ρωσία προχώρησε στην σταδιακή προσχώρηση της Κριμαίας και των παραδουνάβιων κρατών, η Αυστρία και η Πρωσία μηχανεύτηκαν τον πρώτο διαμελισμό του 1772, μαζί με την Ρωσία, προσαρτώντας το 30% της επικράτειας της Πολωνίας και περίπου το μισό πληθυσμό. Ο λόγος που έγινε ο πρώτος διαμελισμός της Πολωνίας ήταν γιατί η Ρωσία είχε νίκες στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1768-74, κάτι το οποίο απειλούσε τα συμφέροντα της Αυστρίας. Ο βασικός εμπνευστής του πρώτου διαμελισμού ήταν ο Φρειδερίκος της Πρωσίας, που επιθυμούσε να αποτρέψει έναν αυστρορωσικό πόλεμο, και ταυτόχρονα να φρενάρει την άνοδο της Ρωσίας στην περιοχή.
Η Πρωσία ένωσε την ανατολική Πρωσία με την κυρίως χώρα, η Αυστρία πήρε τη Γαλικία και η Ρωσία κομμάτια στην σημερινή Λευκορωσία. Οι τρεις χώρες υποχρέωσαν την Πολωνία να δεχτεί αυτόν τον διαμελισμό και το 1773 συνεκλήθη το νέο Σέιμ του διαμελισμού, όπου η Πολωνία υποχρεώθηκε να αποδεχθεί τις αποφάσεις των τριών δυνάμεων. Ευνοημένη κατά πολύ ήταν η Πρωσία, που παίρνοντας μεγάλα λιμάνια της Πολωνίας, υποχρέωσε την δεύτερη να πληρώνει τεράστιους δασμούς για να εξάγει τα προϊόντα της, επιταχύνοντας κατά πολύ την οικονομική της κατάρρευση που οδήγησε σε επόμενους διαμελισμούς σε 20 χρόνια.
Η Πολωνία προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κρίση και να σταθεροποιηθεί, πόσο μάλλον να ισχυροποιήσει την διακυβέρνηση της. Προσκάλεσε τον Ζαν Ζακ Ρουσώ να συμβάλλει στην δημιουργία συντάγματος, και τον Μάιο του 1791 πέρασε ένα αστικό σύνταγμα στο οποίο αναγνώριζε τα δικαιώματα της μπουρζουαζίας και εφάρμοζε τον διαχωρισμό των εξουσιών. Είχε επίσης σκοπό να αμβλύνει τις διαφορές μεταξύ των απλών ανθρώπων και των ευγενών. Όμως, η χώρα είχε ήδη αποδυναμωθεί και το 1790 αναγκάστηκε σε μια θανάσιμη συμμαχία με την Πρωσία. Ο βασιλιάς Στανίσουαφ Αύγουστος ήταν εν τω μεταξύ ο βασιλιάς της χώρας με ρωσική στήριξη. Το σύνταγμα του 1791 προκάλεσε την αντίδραση συντηρητικών ευγενών που ίδρυσαν την συνομοσπονδία της Ταργκόβιτσας. Η Ρωσία, βλέποντας την Πολωνία να κάνει φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, μαζί με την Πρωσία, αποφάσισαν να επέμβουν και να στηρίξουν την συντηρητική παράταξη ενάντια στους φιλελεύθερους, και να καταστείλουν τον πολωνικό εθνικισμό. Η Ρωσία το 1793 μαζί με την Πρωσία διαμέλισε την Πολωνία δεύτερη φορά, με την πρώτη να παίρνει την δυτική Λευκορωσία και Ουκρανία, και την δεύτερη το Πόζναν. Ο δεύτερος διαμελισμός δεν ήταν παρά μια ενίσχυση της σφαίρας των δύο μεγάλων δυνάμεων, και η Ρωσία κατάφερε να υποχρεώσει την πολωνική βουλή να ψηφίσει τον διαμελισμό αγοράζοντας τις ψήφους των βουλευτών.
Μετά τον δεύτερο διαμελισμό, που απομείωσε την χώρα σε μια σκιά του παλιού της εαυτού, ο Ταντέους Κοστσιούσκο, στρατάρχης της αμερικανικής επανάστασης, ηγήθηκε μιας εξέγερσης το 1794 η οποία παρά τις ορισμένες επιτυχίες της στο τέλος κατατροπώθηκε καθώς οι Ρώσοι υπερτερούσαν στρατιωτικά. Αυτή η εξέγερση ήταν και η τελική προσπάθεια αντίστασης στους διαμελισμούς, καθώς το 1795 οι τρεις δυνάμεις αποφάσισαν τον διαμοιρασμό μεταξύ τους του ότι είχε μείνει από την Κοινοπολιτεία. Έτσι, σε 22 χρόνια, από μια ισχυρή χώρα, η Πολωνία πια δεν υπήρχε, και οι Πολωνοί βρέθηκαν στο έλεος των 3 κυριάρχων τους.
Βέβαια, οι Πολωνοί δεν συνθηκολόγησαν, και σε κάθε ευκαιρία προσπάθησαν να ξαναστήσουν ένα ανεξάρτητο κράτος. Το 1807 ο Ναπολέοντας έστησε ένα μικρό δουκάτο στη Βαρσοβία, ως κράτος-δορυφόρο με αποτέλεσμα οι Πολωνοί να αποκτήσουν ένα μικρό κράτος ξανά, το οποίο διαμοιράστηκε μεταξύ Ρωσίας και Πρωσίας το 1815, όταν ηττήθηκε ο Ναπολέοντας. Η Πολωνία ξαναέγινε ανεξάρτητο κράτος το 1918, ενώ η Κρακοβία και κάποια γύρω χωριά ήταν ανεξάρτητη πόλη-κράτος από το 1815 έως το 1846.
Έως το 1830 η Πολωνία, εντός της Ρωσίας, είχε μια υποτυπώδη αυτονομία. Πέρα από τα πολιτικά όμως, οι διαμελισμοί είχαν και συνέπειες στο οικονομικό κομμάτι. Η κατάρρευση των αγορών και των τραπεζών στην περιοχή της πρώην Πολωνίας οδήγησε σε ύφεση οικονομικά. Η απορρόφηση των περιοχών αυτών στους νέους κυριάρχους, οδήγησε στο να αγνοηθούν η εκπαίδευση και άλλοι τοπικοί θεσμοί, με τη Ρωσία και τη Πρωσία να επιθυμούν να εκρωσίσουν και να εκγερμανίσουν αντιστοίχως τους Πολωνούς και τους Λιθουανούς. Πολλοί Πολωνοί υπέστησαν κατάσχεση περιουσιών, εξαναγκαστικές μετακινήσεις, και καταστολή του πολωνικού πολιτισμού και ταυτότητας.
Παρά το ότι οι Πολωνοί βρέθηκαν χωρισμένοι σε τρεις χώρες, δεν ξέχασαν ποτέ την γλώσσα τους και συνέχισαν να αγωνίζονται θερμά για να διατηρήσουν την ταυτότητά τους. Το 1830 και το 1863, εξεγέρθηκαν χωρίς επιτυχία ενάντια στη Ρωσία. Η επιτυχής διατήρηση της ταυτότητας τους, μπορεί να συγκριθεί με τον ελληνισμό επί τουρκοκρατίας, γιατί παρά την εκτεταμένη παραμονή υπό ξένο κυρίαρχο, οι Έλληνες και οι Πολωνοί αντίστοιχα, κατάφεραν να διατηρήσουν την γλώσσα, τον πολιτισμό τους και να συνεχίσουν να αποτελούν βασικοί παίκτες των πραγμάτων στην περιοχή.
Οι διαμελισμοί της Πολωνίας ήταν ένα γεγονός που απέδειξε την σημασία της εθνικής αυτοδιάθεσης και της τρωτότητας των βασιλευόμενων πολυεθνικών κρατών (δεδομένου ότι στα εδάφη της ζούσαν Λευκορώσοι, Ουκρανοί, Λιθουανοί, Λετονοί, Γερμανοί και Εβραίοι εκτός από Πολωνούς), ενώ αποτέλεσε σημείο έμπνευσης για πολλά εθνικά κινήματα στις επόμενες δεκαετίες. Επομένως, θα μπορούσαμε εύλογα να θεωρήσουμε πως η κληρονομιά των τριών χωρισμάτων της Πολωνίας, αναγνωρίζεται ως μια υπενθύμιση της δύναμης και της σημασίας που κατέχει η έκαστη πολιτιστική ταυτότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Partitions of Poland, Polish History, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- The Holy Roman Empire (1648-1815), germanhistorydocs.org, διαθέσιμο εδώ
- The 3 Partitions Of Poland (& Lithuania): Polarized Peoples, thecollector.com, διαθέσιμο εδώ
