Της Δήμητρας Μίγγου,
Για πολλούς από εμάς, το στρες είναι μια δυσάρεστη, καθημερινή πραγματικότητα. Είτε πρόκειται για το αν θα αργήσετε στη δουλειά, για το αν θα παραδώσετε εγκαίρως την εργασία σας, για το αν θα προλάβετε εκείνη την προσφορά για τις διακοπές των ονείρων σας ή για το αν θα καταφέρετε να φτάσετε στο αεροδρόμιο στην ώρα σας, η κατάσταση παραμένει ίδια: υποφέρετε από στρες. Ωστόσο, μια παρατεταμένη εκδοχή αυτού του στρες, το λεγόμενο «χρόνιο στρες», μπορεί να αποβεί καταστροφικό για τον οργανισμό μας, και ιδίως για το νευρικό μας σύστημα.
Ένα από τα κύρια σημεία που πλήττονται είναι ο ιππόκαμπος του εγκεφάλου. Πρόκειται για μια περιοχή του εγκεφάλου που βρίσκεται εσωτερικά στον κροταφικό λοβό (επονομαζόμενος από το ομώνυμο οστό του κρανίου, που βρίσκεται αμφίπλευρα κάτω και πλάγια). Πιστεύεται ότι εμπλέκεται κυρίως στη σωστή λειτουργία της μακροπρόθεσμης μνήμης, καθώς και στη χωρική επεξεργασία και πλοήγηση.
Το επίμονο στρες μπορεί να βλάψει το νευρικό μας σύστημα με ποικίλους τρόπους. Ένας από αυτούς περιλαμβάνει τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό. Φυσιολογικά, ο αιματοεγκεφαλικός φραγμός του εγκεφάλου, αποτελούμενος από κύτταρά του, αποτελεί ένα «προστατευτικό τείχος» που περιορίζει τη μεταφορά ουσιών από το αίμα στον εγκέφαλο. Υπό καταστάσεις επαναλαμβανόμενου στρες, όμως, αυτός ο φραγμός «χαλαρώνει», με αποτέλεσμα φλεγμονώδεις πρωτεΐνες να τον διαπερνάνε και να εισέρχονται στον εγκέφαλο. Ο ιππόκαμπος του εγκεφάλου, ως αρκετά επιρρεπής σε αυτό το σενάριο, φλεγμαίνει.
Ταυτόχρονα, η βλάβη μπορεί να προκαλείται και από ορμόνες. Έχει αποδειχθεί ότι το χρόνιο στρες αυξάνει τα επίπεδα της κορτιζόλης και του παράγοντα απελευθέρωσης της κορτικοτροπίνης, δύο ορμονών. Υψηλά και παρατεταμένα επίπεδα κορτιζόλης έχουν συσχετισθεί με συναισθηματικές διαταραχές και με τη συρρίκνωση του ιππόκαμπου. Τέτοια επίπεδα κορτιζόλης μπορούν επίσης να προκαλέσουν ανωμαλίες στον εμμηνορυσιακό κύκλο.
Ποια είναι όμως αυτή η ορμόνη και πότε πυροδοτείται η έκκρισή της; Αρχικά, η κορτιζόλη, ως ορμόνη, εκκρίνεται από τον οργανισμό σε συγκεκριμένες καταστάσεις και μεταφέρει ένα μήνυμα σε κάποιο άλλο σημείο του οργανισμού, προκαλώντας έτσι μια αντίδραση σε αυτόν. Στην περίπτωση συγκεκριμένα της κορτιζόλης, αυτή εκκρίνεται από τον φλοιό των επινεφριδίων μας, όταν βρισκόμαστε σε στρεσογόνες καταστάσεις. Η έκκρισή της ακολουθεί την έκκριση των άλλων ορμονών του στρες, π.χ. αυτήν της αδρεναλίνης, οι οποίες παράγονται από τον οργανισμό σε καταστάσεις του τύπου “fight or flight” (δηλαδή σε στιγμές που δεχόμαστε κάποιο ξαφνικό σοκ και αναμένεται από εμάς να αντιδράσουμε γρήγορα, λόγου χάρη αν δούμε κάποιο άγριο ζώο μπροστά μας). Η κορτιζόλη, λοιπόν, βοηθά στη συνέχιση αυτής της κατάστασης «συναγερμού» και επιφυλακής, στην οποία έχει επέλθει ο οργανισμός. Επειδή ο ιππόκαμπος του εγκεφάλου διαθέτει μια από τις υψηλότερες συγκεντρώσεις υποδοχέων για κορτικοστεροειδή στο σώμα (ένα εκ των οποίων είναι και η κορτιζόλη), δέχεται άμεσα τις επιδράσεις που αυτή επιφέρει όταν βρίσκεται σε αφύσικα υψηλές συγκεντρώσεις. Μέσω πειραμάτων σε τρωκτικά (με την κορτικοστερόνη να είναι η αντίστοιχη ορμόνη της κορτιζόλης στον άνθρωπο), διαπιστώθηκε ότι η κορτικοστερόνη ρυθμίζει τη μεταβολική, λειτουργική και γονιδιωματική λειτουργία των νευρώνων, και επομένως λειτουργίες που εξαρτώνται από τον ιππόκαμπο (και άρα και μεμονωμένα τους νευρώνες που τον αποτελούν) απειλούνται από το στρες. Σε εργαστηριακά πειράματα σε άλλα ζώα, όπως γάτες, σκύλους και ψάρια βρέθηκε επίσης ότι οι λειτουργίες της μνήμης και της μάθησης υπονομεύονται από την έκθεση σε στρες (για παράδειγμα σε θορύβους ή σε ηλεκτροσόκ).
Μια ακόμη επίδραση του συνεχόμενου στρες στον ιππόκαμπο του εγκεφάλου μας έχει να κάνει και με τη νευρογένεση που συμβαίνει σε αυτόν. Γενικά, ως νευρογένεση σε έναν ενήλικα ορίζουμε τη δημιουργία νέων νευρώνων. Στον ιππόκαμπο, η διαδικασία αυτή αποτελείται από πολλαπλά στάδια, όπως τον πολλαπλασιασμό των προγονικών κυττάρων, τη μορφολογική και λειτουργική ωρίμανση των θυγατρικών κυττάρων και, τελικά, την αποτελεσματική ενσωμάτωσή τους στο ήδη υπάρχον δίκτυο του ιππόκαμπου του εγκεφάλου.
Ωστόσο, το στρες, είτε ψυχικό είτε σωματικό, μπορεί να αναστείλει αυτή τη διαδικασία. Τόσο το σύντομο σε διάρκεια, απρόβλεπτο στρες όσο και η χρόνια έκθεση σε ήπιο, απρόβλεπτο στρες μπορούν να παρεμποδίσουν το στάδιο του πολλαπλασιασμού των αρχικών κυττάρων (π.χ. αν αυτά οδηγούνται σε απόπτωση, δηλαδή σε προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο). Επιπλέον, η έκθεση σε παρατεταμένο, ήπιο στρες δυσκολεύει την επιβίωση των θυγατρικών κυττάρων, γεγονός που επίσης επιδρά αρνητικά στην όλη διαδικασία της νευρογένεσης.
Με βάση, λοιπόν, όλα τα παραπάνω μπορούμε να κατανοήσουμε μερικώς τη βάση της κλισέ φράσης «το στρες είναι κακός σύμβουλος». Είναι, βεβαίως, γεγονός πως οι σύγχρονοι ρυθμοί ζωής και ο φόρτος εργασίας του μέσου ανθρώπου μπορούν να το προκαλέσουν. Παρόλα αυτά, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε μια άλλη –επίσης κλισέ– φράση, η οποία υποστηρίζει ότι «η υγεία μας είναι ό,τι πολυτιμότερο έχουμε».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- How chronic stress changes the brain- and what you can do to reverse the damage, The Conversation, διαθέσιμο εδώ
- Chronic stress effects on hippocampal structure and synaptic function: relevance for depression and normalization by anti- glucocorticoid treatment, Frontiers, διαθέσιμο εδώ
- Stress effects in the hippocampus: Synaptic plasticity and memory, Taylor & Francis Online, διαθέσιμο εδώ
- Hippocampus (definition), Brittanica, διαθέσιμο εδώ
- Cortisol, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
