Του Βάιου Πολύζου,
Η έντονη επιθυμία για εξερεύνηση του αγνώστου ήταν, ανέκαθεν, βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Τα χρονικά της ιστορίας είναι γεμάτα με τα ονόματα γενναίων εξερευνητών, με τις περιπέτειες, τα κατορθώματα και τις ανακαλύψεις τους. Μόλις πρόσφατα ο άνθρωπος κατόρθωσε να ξεπεράσει τα όρια του επίγειου κόσμου του και ξεκίνησε την εξερεύνηση του διαστήματος. Επομένως, τα ερωτήματα σχετικά με το σύμπαν, αυτά που μέχρι και σήμερα ταλανίζουν την ανθρωπότητα και σταδιακά απαντώνται, κατά το παρελθόν απαντήθηκαν μέσω μύθων. Μαζί με τις παλιές θρησκείες επινοήθηκαν, στην πορεία το χρόνου, και διάφορες μυθολογικές κοσμολογίες. Σε αυτές μπορεί κανείς να βρει μια πληθώρα ιστοριών για θεούς και επικούς ήρωες, για φοβερούς δαίμονες, κόσμους μακρινούς, απέραντα βασίλεια και πολλά άλλα. Παρομοίως, η σκανδιναβική μυθολογία έχει το δικό της μυθικό σύμπαν, αποτελούμενο από εννέα διαφορετικούς κόσμους, ο καθένας εκ των οποίων επιτελεί τον δικό του ρόλο.
«Τον πρώιμο καιρό, τότε που ζούσε ο Ύμιρ (Ymir), | δεν υπήρχε ούτε άμμος, ούτε θάλασσα, ούτε κύματα δροσερά. | Η γη δεν υπήρχε καθόλου, ούτε ο ουρανός από πάνω. | Υπήρχε μόνο το Γκινούνγκαγκαπ (Ginnungagap), γρασίδι όμως πουθενά». Πριν τη δημιουργία του κόσμου, πριν τη δημιουργία των ίδιων των θεών, υπήρχε μόνο το απέραντο κενό, η αιώνια άβυσσος ονόματι Γκινούνγκαγκαπ. Μέσα στο υπαρξιακό κενό υπήρχαν μονάχα τρία πράγματα: το Μούσπελσχεϊμρ (Múspellsheimr) και το Νίβλχεϊμρ (Niflheimr), οι αρχέγονοι κόσμοι της φωτιάς και του πάγου αντίστοιχα, καθώς και το αιωνόβιο δέντρο της ζωής, το Ύγκντρασιλ (Yggdrasill), από τα κλαδιά και τις ρίζες του οποίου κρέμονταν οι εννέα κόσμοι μεταγενέστερα. Το ψύχος του Νίβλχεϊμρ συνάντησε την θερμότητα του Μούσπελσχεϊμρ και δημιουργήθηκαν οι πρώτες σταγόνες νερού, οι οποίες συγκεντρώθηκαν και πήραν την μορφή ενός ανθρώπου. Η ανθρώπινη αυτή μορφή που προέκυψε ήταν ο Ύμιρ, ο πρώτος γίγαντας. Από τον Ύμιρ προήλθαν όλες οι γενιές των γιγάντων αλλά και ο πρώτος θεός, ο Μπούρι (Bùri), παππούς του θεού Όντιν (Odin), μελλοντικού βασιλιά θεών και ανθρώπων. Ο Όντιν μαζί με τα δύο του αδέρφια θα φονεύσουν τον Ύμιρ και από το σώμα του θα δημιουργήσουν τον θνητό κόσμο.
Όσον αφορά τους δύο πρώτους από τους εννέα κόσμους, ελάχιστα πράγματα μας είναι γνωστά. Το Νίβλχεϊμρ είναι ένας ψυχρός κόσμος γεμάτος ομίχλη, χιονισμένες βουνοκορφές και παγωμένους χείμαρρους. Η Χελ (Hel), μοναχοκόρη του πανούργου θεού Λόκι (Loki), εξορίστηκε εκεί από τους υπόλοιπους θεούς και τις δόθηκε η αρμοδιότητα να συλλέγει τις ψυχές των ανάξιων νεκρών από τους υπόλοιπους κόσμους. Το βασίλειο της Χελ περιγράφεται μερικές φορές ότι βρίσκεται στα έγκατα του Νίβλχεϊμρ, αλλά γενικά θεωρείται πως είναι ξεχωριστός κόσμος. Γενικά, ο κόσμος του πάγου φαίνεται να στερείται κάθε μορφή ζωής.
Το Μούσπελσχεϊμρ, από την άλλη πλευρά, είναι ο ηφαιστιογενής κόσμος της φωτιάς και της θερμότητας. Ποτάμια λάβας διασχίζουν τη γη, ενώ τέφρα και μαύρα σύννεφα γεμίζουν τον αέρα. Εκεί κατοικούν οι γιοι του Μούσπελ (Múspell), οι γίγαντες της φωτιάς. Πρώτος ανάμεσά τους βρίσκεται ο γίγαντας Σουρτρ (Surtr), ο οποίος μέλλεται να κάψει ολοσχερώς ολόκληρο το σύμπαν στο τέλος του κόσμου, το Ράγκναροκ (Ragnarǫk). «Ο Σουρτρ ταξιδεύει από τον νότο με φωτιά στα χέρια, | ο ήλιος των επιθανάτιων θεών λάμπει από το σπαθί του. | Τα βουνά τρέμουν και οι γιγάντισσες βογκούν, | οι άνθρωποι διαβαίνουν τον δρόμο της Χελ και οι ουρανοί ανοίγουν στα δύο».
Οι υπόλοιποι γίγαντες, τα γιότναρ (jǫtnar), κατοικούν στο Γιότουνχεϊμρ (Jǫtunheimr), επίσης γνωστό και ως Ούτγκαρντ (Útgard). Αν και αποκαλούνται γίγαντες από τη διεθνή βιβλιογραφία, τα γιότναρ δεν περιγράφονται ως υπερμεγέθη όντα, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις. Τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των γιγάντων είναι ίδια με αυτά των θεών, οι οποίοι με τη σειρά τους είναι ανθρωπόμορφοι. Το ίδιο το Γιότουνχεϊμρ περιγράφεται άγριο και αδάμαστο, με απάτητες κορυφές και πυκνά δάση. Εκεί βασιλεύουν χαοτικές δυνάμεις οι οποίες στρέφονται ή θα στραφούν εναντίον της ανθρωπότητας. Η μαγεία κυριαρχεί σε αυτόν τον κόσμο και οι νόμοι της φύσης δεν ισχύουν πάντα όπως τους γνωρίζουμε. Μολονότι είναι ένας ιδιαίτερα επικίνδυνος τόπος, οι θεοί ταξιδεύουν συχνά στο Γιότουνχεϊμρ, είτε στην αναζήτηση περιπέτειας, είτε στην προσπάθεια τους να γνωρίσουν τα αρχαία μυστικά που κρύβουν οι γίγαντες.
Οι γίγαντες αποτελούν βασικούς ανταγωνιστές των θεών. Οι πιο γνωστοί θεοί ανήκουν στη θεϊκή φατρία των Έσιρ (Æsir), με έδρα τους τον κόσμο του Όσγκαρδρ (Ásgarðr). Στον κόσμο αυτό βρίσκονται τα λαμπρά παλάτια των θεών αλλά και ο ψηλός θρόνος του Όντιν, από όπου ο βασιλιάς των Έσιρ επιβλέπει τον κόσμο ολόκληρο. Βασικό κομμάτι του κόσμου αυτού είναι η Βάλχολλ (Valhǫll), όπου συγκεντρώνονται οι ψυχές των γενναίων ηρώων που συγκροτούν τον στρατό του Όντιν. Εκεί οι νεκροί πολεμούν και αλληλοσκοτώνονται ολημερίς, ενώ το βράδυ αναστένονται και πάλι για να γιορτάσουν όλοι μαζί κάτω από την χρυσή σκεπή της μεγάλης σάλας.
Παράλληλα με τους Έσιρ υπάρχει και μια δεύτερη θεϊκή φατρία, αυτή των Βάνιρ (Vanir), τα μέλη της οποίας κατοικούν στον κατάφυτο κόσμο του Βάναχεϊμρ (Vanaheimr). Οι γνωστότεροι θεοί των Βάνιρ είναι ο Νιόρδρ (Njǫrðr) και τα δύο παιδιά που απέκτησε με την αδερφή του, ο Φρόιρ (Freyr) και η Φρόια (Freyja). Η αιμομιξία ήταν συνήθης πρακτική ανάμεσα στους Βάνιρ και ήταν ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά που προξενούσαν αποστροφή στους Έσιρ. Οι δύο θεϊκές φατρίες, άλλωστε, είχαν βρεθεί κατά το μυθικό παρελθόν σε πόλεμο μεταξύ τους. Οι Βάνιρ ήταν οι θεοί των αγροτικών πληθυσμών και αντιπροσώπευαν τη γονιμότητα, τη φύση και τη μαγεία. Έτσι και το ίδιο το Βάναχεϊμρ ήταν ένας κόσμος φωτεινός και ευχάριστος με απέραντα δάση και κάθε είδους βλάστηση.
Εντελώς διαφορετική αίσθηση προκαλούσε η σκοτεινή και παγωμένη Χελ, όπου βασίλευε η ομώνυμη θεά Χελ. Όπως προαναφέρθηκε, η Χελ ήταν ο κόσμος όπου κατέληγαν οι ψυχές των ανάξιων νεκρών. Ο Χέλβεγκρ (Helvegr) είναι ο δρόμος που οδηγεί στον υπόγειο κόσμο της Χελ. Προτού κανείς εισέλθει πρέπει να περάσει το Γκνίπαχελιρ (Gnipahellir), τη σπηλιά στην είσοδο του κάτω κόσμου όπου βρίσκεται αλυσοδεμένος ο τρομερός σκύλος Γκαρμρ (Garmr). Στο κέντρο της Χελ βρίσκεται το παλάτι της βασίλισσας των νεκρών, ενώ ελάχιστες είναι οι υπόλοιπες πληροφορίες που έχουμε για τον κόσμο αυτό.
Επόμενο στη λίστα μας είναι το Όλβχεϊμρ (Álfheimr), ο κόσμος των ξωτικών. Τα ξωτικά είναι απόμακρα πλάσματα, καθώς δεν συμμετέχουν σε κανέναν από τους μύθους της σκανδιναβικής μυθολογίας. Αν και ανθρωπόμορφα, γνωρίζουμε πως είναι πολύ ομορφότερα από τους κοινούς ανθρώπους, καθώς και ότι συνδέονται με τη μαγεία και τις τέχνες. Το Όλβχεϊμρ, βέβαια, μας είναι το ίδιο άγνωστο με τους κατοίκους του.
Άγρια βουνά και σκοτεινές πεδιάδες συγκροτούν τον μυστήριο κόσμο των νάνων, το Νίδαβελιρ (Niðavellir). Μέσα σε υπόγειες στοές και σπήλαια ζουν και εργάζονται οι νάνοι, ανάμεσα στα αμόνια και τα καμίνια τους. Όπως οι γίγαντες, έτσι και οι νάνοι δεν φαίνεται να διαφέρουν εξωτερικά από τους ανθρώπους, καθώς το μικρό μέγεθος και η άσχημη όψη είναι χαρακτηριστικά που αποδόθηκαν στους νάνους σε μεταγενέστερα έπη του 14ου και 15ου αιώνα. Ως άριστοι μεταλλουργοί, έχουν κατασκευάσει μία σειρά μαγικών όπλων και πανέμορφων κοσμημάτων για τους θεούς. Στο έργο του σημαντικότατου Ισλανδού ιστορικού του 13ου αιώνα Σνόρι Στούρλουσον οι νάνοι αναφέρονται ως σβάρτολβρ (svartálfar = μαύρα ξωτικά) και ο κόσμος τους ονομάζεται Σβάρτολβχεϊμρ (Svartálfarheimr). Τα μαύρα ξωτικά διακρίνονται από τα ξωτικά του φωτός από το Όλβχεϊμρ. «Εκεί ζουν τα ξωτικά του φωτός, αλλά τα ξωτικά του σκότους ζουν βαθιά μέσα στο έδαφος, και διαφέρουν τόσο στην εμφάνιση, όμως διαφέρουν ακόμα περισσότερο στη συμπεριφορά. Τα ξωτικά του φωτός είναι τόσο εκτυφλωτικά όσο ο ήλιος, ενώ τα ξωτικά του σκότους είναι πιο μαύρα και από την πίσσα».
Τέλος, στο κέντρο όλων αυτών, έχουμε τον κόσμο που δεν χρειάζεται καμία περαιτέρω εξήγηση. Ο κόσμος που γνωρίζουμε καλύτερα από όλους τους άλλους, ο κόσμος στον οποίο ζούσαν και ζουν όλοι αυτοί που επινόησαν τις όμορφες αυτές ιστορίες. Αναφέρομαι φυσικά στο Μίδγκαρδρ (Miðgarðr), κόσμο των θνητών ανθρώπων.
Εννέα κόσμοι, σαν ώριμοι καρποί, κρέμονται από τα κλαδιά του δέντρου Ύγκντρασιλ. Αν και διαμετρικά αντίθετοι μεταξύ τους, όταν λειτουργούν όπως πρέπει προσδίδουν στο σύμπαν την τάξη που χρειάζεται. Όταν οι κόσμοι σταματούν να επιτελούν τους ρόλους τους και ξεσπά ανάμεσα τους ο τελικός πόλεμος, τότε ο κόσμος ολόκληρος καταρρέει. Φαίνεται πως οι Σκανδιναβοί παγανιστές είχαν κατανοήσει, αιώνες πριν, πως όσο κι αν μας ενοχλεί, ο κόσμος χρειάζεται ίσες ποσότητες όλων των στοιχείων για να λειτουργήσει σωστά: χρειάζεται τόσο την ομορφιά όσο και την ασχήμια, τόσο τη ζέστη όσο και το κρύο, τόσο τη ζωή όσο και τον θάνατο, τόσο το καλό όσο και το καλό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Edward Pettit (2023), The Poetic Edda: A Dual-Language Edition, Cambridge: Open Book Publishers
- Rudolph Simek (1996), Dictionary of Northern Mythology, Martlesham: Boydell & Brewer
- John Lindow (2001), Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs, New York: Oxford University Press
- Snorri Sturluson, Edda, Viking Society Web Publications, διαθέσιμο εδώ.
- Nine Realms of Norse Cosmology, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ.
