Της Μαρίνας Κισσούδη,
Είναι γνωστό στους περισσότερους Έλληνες πολίτες ότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης στη χώρα μας είναι σίγουρα βραδυκίνητο για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Για την ακρίβεια είναι ένας από τους πιο συχνούς λόγους για τους οποίους η Ελλάδα καταδικάζεται σε βαριά πρόστιμα από την Ευρωπαϊκή Ένωση (μόνο το 2011 καταδικάστηκε για 50 υποθέσεις λόγω υπερβολικής διάρκειας της δικαστικής διαδικασίας!). Από τότε έχουν γίνει υπέρμετρες προσπάθειες, ώστε το δικαστικό μας σύστημα να αποκτήσει έναν ταχύτερο ρυθμό απονομής δικαιοσύνης. Παρόλα αυτά οι παθογένειες του δικαστικού συστήματος είναι πολλές και οι μέχρι τώρα νομικές μεταρρυθμίσεις έχουν αποβεί τις περισσότερες φορές άκαρπες.
Το πρόβλημα της αρνησιδικίας επιχειρήθηκε να λυθεί με την εισαγωγή του θεσμού της ποινικής συνδιαλλαγής και διαπραγμάτευσης (γνωστός και ως plea bargaining), ο οποίος ως έναν βαθμό επιτάχυνε τους ρυθμούς της ποινικής δικαιοσύνης, αλλά δεν εξάλειψε το πρόβλημα. Τι είναι όμως η ποινική διαπραγμάτευση; Η έννοια αυτή προκαλεί σύγχυση στους πολίτες και πολλοί σπεύδουν να την καταδικάσουν ως έναν θεσμό διαφθοράς της δικαιοσύνης. Για να κατανοήσουμε πραγματικά τον θεσμό του plea bargaining θα πρέπει να αναλύσουμε τις διάφορες εκδοχές με τις οποίες μπορεί να εμφανιστεί τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό. Οι τρεις βασικότερες παραλλαγές του «παζαρέματος» μιας ποινικής υπόθεσης είναι:
- το charge bargain, όπου προκειμένου να ομολογήσει την ενοχή του ο κατηγορούμενος, που βαρύνεται με πάνω από δύο κατηγορίες, συμφωνεί με τον εισαγγελέα να αποσύρει κάποιες από αυτές τις κατηγορίες, κρατώντας τουλάχιστον τη μία για την οποία θα ομολογήσει την ενοχή του,
- το fact bargain, όπου, προκειμένου ο κατηγορούμενος να ομολογήσει την ενοχή του, συμφωνεί με τον εισαγγελέα να παρουσιάσει ο τελευταίος τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης με συγκεκριμένο τρόπο, αποκρύπτοντας πολλές φορές βασικά στοιχεία για την έκβαση της υπόθεσης (π.χ. επιβαρυντικές καταστάσεις),
- το sentence bargain, όπου προκειμένου ο κατηγορούμενος να ομολογήσει την ενοχή του, συμφωνεί με τον εισαγγελέα την απεμπλοκή του με μια μικρότερη ποινή από εκείνη που θα του καταβαλλόταν αν καταδικαζόταν με τον παραδοσιακό τρόπο.
Στην ελληνική έννομη τάξη ο θεσμός της ποινικής διαπραγμάτευσης εμφανίζεται με την τελευταία μορφή, δηλαδή του sentence bargain, η οποία δίνει τη δυνατότητα στον κατηγορούμενο να διαπραγματευτεί με τον εισαγγελέα αυστηρά και μόνο για το ύψος της ποινής του. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι τα όρια της ποινής στο πλαίσιο της ποινικής διαπραγμάτευσης είναι χαμηλότερα σε σχέση με αυτά που προβλέπονται στο άρθρο 83 ΠΚ σε περίπτωση αναγνώρισης ελαφρυντικών περιστάσεων, ακριβώς για να καθίσταται ο θεσμός του plea bargaining πιο ελκυστικός. Το εκτενές άρθρο 303 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας είναι αυτό που ρίχνει άπλετο φως στη διαπραγματευτική διαδικασία του ελληνικού ποινικού συστήματος.
Σύμφωνα με αυτό, λοιπόν, η διαπραγματευτική διαδικασία εκκινεί αποκλειστικά με πρωτοβουλία του κατηγορουμένου, προκειμένου αφενός η απόφασή του να είναι ελεύθερη και ανεπηρέαστη και αφετέρου να υπάρχει μια ελάχιστη εναρμόνιση με το τεκμήριο αθωότητας. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας ο κατηγορούμενος —παριστάμενος μετά ή δια συνηγόρου— παραδέχεται την ενοχή του για τη διάπραξη ορισμένου εγκλήματος και έπειτα διαπραγματεύεται αποκλειστικά για την ποινή του (είτε αυτή είναι κύρια είτε παρεπόμενη). Τα οφέλη για τον κατηγορούμενο είναι πολλαπλά, κυρίως όμως η μειωμένη ποινή που θα λάβει σε σύγκριση με αυτή που θα λάμβανε αν καταδικαζόταν σε μια παραδοσιακή ποινική δίκη, όπως και η εξοικονόμηση χρόνου και χρημάτων από τα κατεξοχήν δικαστικά έξοδα.
Στην παράγραφο 1 του άρθρου 303 ΚΠΔ σκιαγραφείται το πεδίο εφαρμογής του θεσμού, δηλαδή σε ποια αδικήματα υπάρχει δυνατότητα ποινικής διαπραγμάτευσης. Εν συντόμως, χωρεί για όλα τα αυτεπαγγέλτως διωκόμενα εγκλήματα, κακουργήματα και πλημμελήματα, εκτός από: α. τα κακουργήματα που απειλούνται με ισόβια κάθειρξη, β. τα κακουργήματα του άρθρου 187Α ΠΚ, και γ. τα κακουργήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας και της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής (19ο κεφάλαιο του ΠΚ).
Ο λόγος που οι τρεις παραπάνω κατηγορίες εξαιρούνται είναι η αυξημένη ηθικοκοινωνική απαξία τους, καθιστώντας αναγκαία την τήρηση της τυπικής ποινικής δίκης. Διαφορετικά το ποινικό σύστημα θα έχανε την αξία του στα μάτια των πολιτών. Επομένως, παραδείγματος χάριν για μια ανθρωποκτονία εκ προθέσεως (ΠΚ 299 παρ.1) δεν μπορεί να υπάρξει διαπραγμάτευση. Αυτό είναι το αντικειμενικό στοιχείο από το οποίο εξαρτάται η διαπραγματευτική διαδικασία. Ωστόσο υπάρχει κι ένα υποκειμενικό στοιχείο, που δεν είναι άλλο από την κρίση του εισαγγελέα, ο οποίος με βάση τις περιστάσεις τέλεσης της πράξης και της προσωπικότητας του κατηγορουμένου αποφασίζει αν χωρεί για το εκάστοτε έγκλημα ποινική διαπραγμάτευση.
Η προτεινόμενη ποινή συμφωνείται από τον εισαγγελέα και τον κατηγορούμενο, αφού έχουν ληφθεί σοβαρά υπόψη η απαξία και οι συνθήκες τέλεσης της πράξης, ο βαθμός υπαιτιότητας, η προσωπικότητα και οι οικονομικοί όροι του κατηγορούμενου. Έτσι, στην παρ.4 του εδ.γ του άρθρου 303 ΚΠΔ διαμορφώνονται τα πλαίσια της ποινής ως εξής: α. για όσα κακουργήματα απειλούνται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών, η προτεινόμενη ποινή μπορεί να είναι φυλάκιση από δύο έως πέντε έτη (2-5 έτη), β. για όσα κακουργήματα απειλούνται με κάθειρξη άνω των δέκα ετών, η προτεινόμενη ποινή μπορεί να είναι φυλάκιση από δύο έτη έως επτά έτη κάθειρξη (2-7 έτη), γ. για τα πλημμελήματα η ποινή μπορεί να είναι φυλάκιση έως δύο έτη (≤ 2 έτη).
Μετά την επιτυχή έκβαση της διαπραγμάτευσης και την κατάληξη σε συμφωνία επί της ποινής συντάσσεται πρακτικό διαπραγμάτευσης, το οποίο διαβιβάζεται στο δικαστήριο. Τότε, σύμφωνα με την παρ.6 του άρθρου 303, η συμφωνημένη ποινή μπορεί να μεταβληθεί μόνο προς τα κάτω από το δικαστήριο και ποτέ προς τα άνω. Συνεπώς, η δέσμευση του δικαστηρίου από το πρακτικό διαπραγμάτευσης είναι μερική. Αν ήταν πλήρης η δέσμευση ενδεχομένως να παραβιαζόταν το άρθρο 96 παρ.1 του Συντάγματος, που εισάγει την αρχή της αναζήτησης της ουσιαστικής αλήθειας στο ποινικό δικονομικό σύστημα, σύμφωνα με την οποία ακόμα και μετά από ποινική διαπραγμάτευση το δικαστήριο μπορεί να ελέγξει το αν η συμφωνηθείσα ποινή μπορεί να επιβληθεί βάσει των πραγματικών περιστατικών και του νομικού χαρακτηρισμού στον οποίο κατέληξε ο εισαγγελέας.
Αναμφίβολα, ο θεσμός του plea bargaining συγκρούεται με θεμελιώδεις αρχές της παραδοσιακής ποινικής δίκης, όπως με την τήρηση των ποινικών νόμων από τα ποινικά δικαστήρια —όπως ορίζει το άρθρο 96 παρ.1 του Συντάγματος—, την αρχή της αναζήτησης της ουσιαστικής αλήθειας, το τεκμήριο της αθωότητας, τις αρχές της αμεσότητας, δημοσιότητας και προφορικότητας. Γι’ αυτό εξαρχής υπήρξαν πολλές αντιδράσεις σχετικά με ενδεχόμενο πλήγμα που θα μπορούσε να υποστεί το κύρος της ποινικής δικαιοσύνης με την εισαγωγή ενός τόσο ριψοκίνδυνου θεσμού. Ωστόσο πλέον για τους περισσότερους νομικούς, μετά από πολλές σταθμίσεις και εγγυήσεις, ο θεσμός του plea bargaining στην ελληνική έννομη τάξη θεωρείται ασφαλής, τόσο για τον κατηγορούμενο όσο και για τους δικαστικούς και εισαγγελικούς λειτουργούς, εξακολουθώντας να αποτελεί ένα ισχυρό χτύπημα κατά της υπερφόρτωσης της ποινικής δικαιοσύνης. Εσάς ποια είναι η γνώμη σας; Μπορεί να προστεθούν περισσότερες εγγυήσεις για τον εν λόγω θεσμό; Εν τέλει διευκόλυνε ή κλόνισε την απόδοση της ποινικής δικαιοσύνης;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κώδικας Ποινικής Δικονομίας – Ερμηνεία κατ’ άρθρο (Άρθρα 1 – 304), Τόμος I, Λ. Μαργαρίτης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2012.
