Της Ελένης Καραγιάννη,
ΙΙΙ.
Δραπετεύω μέσ’ απ’ τις λέξεις
που δεν είπα.
Εγκαταλείπομαι
στις ώρες που πιο πολύ αγάπησα.
Αυτή η σιγή δεν έχει τέλος.
Τρομάζω να περιμένω
αυτό που δε θα’ ρθει.
Τρομάζω στη σκέψη
αυτών που δεν έγραψα.
Αυτή η σιγή
απόλυτα δική μου
με κατακερματίζει.
Διόδια, Κέδρος, 1972
Αν δεν γνωρίζετε αυτό το ποίημα, τότε ανοίξατε το σωστό άρθρο. Αν πάλι το γνωρίζετε, ελάτε να αποδώσουμε μαζί το τελευταίο αντίο σε μία σπουδαία Ελληνίδα ποιήτρια.
Στις 30 Ιουλίου, η Τζένη (Ιφιγένεια) Μαστοράκη νικήθηκε από τον καρκίνο. Πάντα θα με εκπλήσσει πώς ακόμα και οι πιο σπουδαίοι άνθρωποι πεθαίνουν, όπως όλοι. Τελικά, το νόημα είναι να ζει κάτι δικό σου, ακόμα κι αν εσύ πεθάνεις και, ευτυχώς, για εμάς η Τζένη Μαστοράκη, αυτό το γνώριζε. Ούσα σπουδαία ποιήτρια και μεταφράστρια, άφησε πίσω της μια τεράστια παρακαταθήκη από λέξεις: ποιήματα, μεταφράσεις ποιημάτων και θεατρικών έργων, δοκιμίων, λογοτεχνικών βιβλίων και πολλών κριτικών. Το έργο της είχε αναγνωριστεί πολύ πριν πεθάνει, κάτι που είναι σπάνιο για τους σπουδαίους συγγραφείς.
Η Τζένη Μαστοράκη, βέρα Αθηναία (γεννημένη στου Ζωγράφου), ήλθε στον κόσμο το 1949. Αν ξέρετε λίγο από ιστορία, αμέσως θα σκεφτήκατε πως τότε ακριβώς έληξε ο Ελληνικός Εμφύλιος, που σημαίνει, πρακτικά, ότι η χώρα βρισκόταν σε εξαθλιωμένη (απ’ όλες τις απόψεις) κατάσταση. Αν γεννιέσαι μέσα σε μία τέτοια κατάσταση, και μεγαλώνεις μέσα σε μία κατάσταση αναδόμησης —δηλαδή μια ακόμα χειρότερη— και έχεις μια εγγενή κλίση προς την τέχνη, όλα γύρω είναι «υπέρ» σου. Τα ποιήματα της Τζένης Μαστοράκη μάς δείχνουν ότι έκανε τον κόσμο υπέρ της, αγκάλιασε όλα τα δυσάρεστα ερεθίσματα, τον απόηχο του πολέμου, τη φτώχεια, την ασταθή πολιτική κατάσταση και τα έκανε τέχνη.
Μεγάλωσε εκεί που γεννήθηκε, στο σπίτι της στου Ζωγράφου. Είχε έναν μεγαλύτερο αδερφό, τον σκηνοθέτη και δημοσιογράφο Νίκο Μαστοράκη. Ακόμη, σπούδασε Βυζαντική και Μεσαιωνική Φιλολογία στο ΕΚΠΑ. Η Τζένη ανήκει στη γενιά εκείνη των ποιητών που ξεκίνησαν να δημοσιεύουν ποιήματα τη δεκαετία του 1970 (γενιά ‘70). Η πρώτη της ποιητική συλλογή εκδόθηκε από τις Εκδόσεις Κέδρος, το 1972, με τίτλο «Διόδια» και αν ένα ποίημα μπορούμε να ξεχωρίσουμε από αυτή την πρώτη της προσπάθεια, είναι το παρακάτω:
Οι μεγάλοι
Oι μεγάλοι
κουβαλούν πάντα μέσα τους
το παιδί που υπήρξαν
στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο
το κορίτσι που δεν πρόφτασαν να φιλήσουν
έναν αγιάτρευτο καημό λαχανίδας.
(…)
Εμείς
κουβαλάμε, απλούστατα, μέσα μας
τους μεγάλους.
Τζένη Μαστοράκη, Διόδια, Κέδρος, 1972
Όπως φαίνεται και από αυτό το δείγμα του έργου της, η Τζένη Μαστοράκη ανήκε στο καλλιτεχνικό ρεύμα του «Μοντερνισμού», που τότε έκανε τις πρώτες του εμφανίσεις στην Ευρώπη. Αυτό στην ποίηση, σημαίνει πως ένα ποίημα δεν χρειάζεται απαραίτητα να έχει ομοιοκαταληξία (όπως βλέπαμε παντού παλιότερα), ο ποιητής μας μοιάζει, είναι ένας από εμάς, τους απλούς, δεν χρησιμοποιεί βερμπαλισμούς, αλλά λέξεις που όλοι ξέρουμε, όλοι θα μπορούσαμε να συνθέσουμε σε ένα ποίημα. Αυτό είναι και ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της Τζένης που την έκαναν αρκετά αγαπητή και δημοφιλή στο κοινό. Ωστόσο, πέρα από το κοινό, η Τζένη Μαστοράκη κίνησε το ενδιαφέρον μεγάλων Ελλήνων καλλιτεχνών, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Τάσος Λειβαδίτης, οι οποίοι έγραψαν κριτικές για το έργο της. Με τη σειρά της κι εκείνη έγραψε κριτικές, έκανε μεταναλύσεις έργων και τις δημοσίευε. Μάλιστα, είχε ασχοληθεί με το έργο σπουδαίων Ελλήνων, όπως ο Βάρναλης, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Καρυωτάκης και ο Αλεξάνδρου.
Εκτός του σπουδαίου ποιητικού της έργου, η Τζένη Μαστοράκη ασχολήθηκε πολύ με τις μεταφράσεις. Μετέφρασε σημαντικά έργα της λογοτεχνίας, της ποίησης και του θεάτρου. Τα πιο δημοφιλή από αυτά είναι έργα του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, του Έντγακ Άλαν Πόε, του Σάλιντζερ, του Καρλ Μαρξ και του Λιουις Κάρολ. Κορυφαία υπήρξε η συμβολή της στη μετάφραση του έργου «Ο φύλακας στη σίκαλη» (The Catcher in the Rye) του J. D. Salinger, το οποίο μετέφρασε δύο φορές και, μάλιστα, στη δεύτερη τροποποίησε τον τίτλο στον πλέον αμφιλεγόμενο και αξιομνημόνευτο «Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης». Αν κάποιος έχει διαβάσει κάποια δείγματα των προαναφερθέντων καλλιτεχνών και φιλοσόφων, θα καταλάβει πως είναι εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους. Η Τζένη Μαστοράκη κατάφερε να συγχρωτίσει στην πορεία της πολλά και διαφορετικά είδη, να μελετήσει εις βάθος τη γλώσσα, το ύφος, τα νοήματα πολλών των ανθρώπων που άφησαν το στίγμα τους στην παγκόσμια λογοτεχνία. Το μεταφραστικό της έργο είχε τόσο μεγάλη εμβέλεια που, τιμήθηκε για αυτό με δύο βραβεία. Πρώτα, το 1989, τιμήθηκε από το Πανεπιστήμιο Κολούμμπια με το “Thornton Niven Wilder Prize” και, έπειτα, το 1992, ο International Board on Books for Young People (IBBY) την τίμησε για τη μετάφραση της στο πασίγνωστο παιδικό βιβλίο του Λιούις «Ο ταξιδιώτης της Αυγής».
Η Τζένη Μαστοράκη υπήρξε μια σημαντική πηγή αλήθειας της ελληνικής ποίησης. Τα έργα της διακρίνονται από υπέροχη γλωσσική ακρίβεια, πραγματικά πάντα επέλεγε τις σωστές λέξεις και ήταν εκεί για να εκφράσει λεκτικά όσα είχαμε όλοι στο μυαλό μας και, είτε φοβόμασταν είτε δεν μπορούσαμε να εκφράσουμε. Χρωστάμε ένα τεράστιο ευχαριστώ, ως πολίτες αυτής της χώρας, και είναι τιμή μας που η συγκεκριμένη ποιήτρια έφερε ελληνική καταγωγή και ζούσε, μέχρι και το τέλος, στην ίδια γειτονιά, στη στάση Τσίτουρα, στου Ζωγράφου.
Ευχαριστούμε Τζένη, μας δίδαξες τι θα πει πάθος για τις λέξεις, πάθος για την αλήθεια και εγγενής σεβασμός και ειλικρίνεια προς την αλήθεια. Θα κλείσουμε με ένα υπέροχο ποίημα της, από τη ποιητική της συλλογή «Ιστορίες για βαθιά»:
Η απαγωγή
Να προσέχεις προπάντων την πόρτα, μισή βυθισμένη,
μισή ανοιχτή με αντικλείδι, και κρέμεται. Λογχοφόροι
κρατούν την αντίπερα, και αναίτιος γδούπος: η κλαγγή
σιδερένιων βρεφών που αρπάχτηκαν μεσ’ απ’ την κούνια,\
και κοράσια δαγκώνουν τα σεντόνια με χάχανα.
Τα πνιχτά λιτανέματα φύλαξε, τις μουγκές λειτουργίες,
τα λιωμένα σκουτάρια, τους νάρθηκες, των αρμάτων το δέος.
Γιατί μόνος θ’ ακούς τα γρυλίσματα, και αυτόν που αγαπάς
θα φοβάσαι.
Ιστορίες για τα βαθιά, Κέδρος, 1983
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Τζένη Μαστοράκη (1949-2024) — και τέσσερα ποιήματά της, booksjournal.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Πέθανε η σπουδαία ποιήτρια Τζένη Μαστοράκη, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ.
