Της Ζωής Φουρκιώτη,
“The place was full of men whose slumbers were morbid, titubating shell-shockers with their bizarre paralyses and stares, their stammers and tremors, their nightmares and hallucinations, their unstoppable fits and shakings.” διαβάζουμε στο ποίημα του Andrew Motion “An Equal Voice”. Στον πόλεμο, ο τραυματισμός από μια οβίδα ή ακόμα και η θέα ενός νεκρού συμπολεμιστή κατά τη διάρκεια της μάχης μπορεί να αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στον ψυχισμό του στρατιώτη. Οι πληγές αυτές επιμένουν στη διάρκεια του χρόνου, προκαλώντας ανείπωτο πόνο στα άτομα αυτά. Ήδη από την εποχή της Ιλιάδας, ο Όμηρος κάνει αναφορά για τις τραυματικές εμπειρίες που ακολουθούν τα περιστατικά βίας. Το “shell shock”, λοιπόν, ένας όρος που εμφανίστηκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να περιγράψει ένα είδος διαταραχής μετατραυματικού στρες που βίωναν οι στρατιώτες μετά τον πόλεμο, αποτέλεσε την υπογραφή του πολέμου αυτού. Προκάτοχος του PTSD (Post Traumatic Stress Disorder), συνέβαλε στη διαγνωστική του γεμίζοντας ένα σημαντικό κενό στην ψυχιατρική.
Στην αρχή πιστευόταν, μεταξύ των γιατρών της εποχής εκείνης, ότι το shell shock ήταν ένα άμεσο αποτέλεσμα εξαιτίας του θορύβου των συνεχών εκρήξεων οβίδων. Λίγο μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ, ήρθε και η σύγχρονη κατανόηση της εν λόγω διαταραχής. Το στρες αυτό μπορεί να εμφανιστεί έπειτα από οποιαδήποτε τραυματική εμπειρία, έχοντας ως αποτέλεσμα την αδυναμία του ατόμου να ανακάμψει από τις βλαβερές συνέπειές του. Η ζωή μίας ολόκληρης γενιάς νέων ανδρών καταστράφηκε. Οι στρατιώτες επέστρεφαν από τα χαρακώματα ταραγμένοι από την φρίκη που βίωσαν, κάποιοι τυφλώθηκαν, άλλοι ήταν βουβοί, κάποιοι κωφοί και μερικοί παράλυτοι. Δυστυχώς, οι γιατροί δεν μπορούσαν να ανακαλύψουν την σωματική/οργανική αιτία των συμπτωμάτων αυτών.
Ποια ήταν ωστόσο τα συμπτώματα που ταλαιπωρούσαν τους βετεράνους του πολέμου από το shell shock, αυτής της πληγής χωρίς σωματικά σημάδια; Αναφορικά, μερικά παραδείγματα είναι τα εξής: επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες μετά τη μάχη, αλλαγή τις προσωπικότητας του ατόμου (λ.χ. πιο ανήσυχο, σχολαστικό, αποτραβηγμένο από την καθημερινότητα). Μερικοί στρατιώτες, μάλιστα, υπέφεραν από απώλεια μνήμης, όσφρησης, και γεύσης. Μεταξύ των συμπτωμάτων, ακόμη, περιλαμβάνονται κακή συγκέντρωση, πονοκέφαλος, υπερευαισθησία στον θόρυβο, ζάλη και τρόμος, άγχος και flashbacks, ενώ υπάρχει η πιθανότητα εμφάνισης και άλλων ψυχιατρικών διαταραχών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται για νευρολογική αλλοίωση, μια μορφή εγκεφαλικού τραύματος.
Όσον αφορά, τώρα, τις θεραπευτικές προσεγγίσεις της εποχής, αυτές ήταν στην πλειονότητά τους αρκετά σκληρές. Στην αρχή, η προσέγγιση ήταν ένα χρονικό διάστημα ξεκούρασης με σκοπό την επιστροφή στη μάχη. Συχνά, ωστόσο, η μεταχείριση των ασθενών περιλάμβανε ηλεκτροπληξία, απομόνωση του πάσχοντος, και πειθαρχική εκπαίδευση. Οι πιο μοντέρνες τεχνικές ήταν, μεταξύ άλλων, διατροφική θεραπεία, ύπνωση και μασάζ. Τα θύματα, λοιπόν, βρίσκονταν στο έλεος των ιατρών της εποχής.
Ο Άρθουρ Χερστ, ένας πρωτοπόρος ιατρός, χρησιμοποιούσε πιο «ανθρώπινες» τεχνικές, οι οποίες αποδείχθηκαν ιδιαιτέρως αποτελεσματικές. Κατά κύριο λόγο, δούλευε με την εργοθεραπεία, δεδομένου ότι οι στρατιώτες είχαν χάσει ζωτικές ικανότητες (ομιλία, περπάτημα). Συγχρόνως, το άτομο συμμετείχε σε εντατικές θεραπευτικές συνεδρίες. Πρόκειται για σωτήριες πρακτικές που αντιμετώπιζαν τους βετεράνους με κατανόηση και κυρίως αξιοπρέπεια.
Το shell shock πρόδιδε ένα ιδεατό της εποχής. Κατέβαζε από το βάθρο την αντίληψη τoυ «ανδρισμού» των πολεμιστών, ώστε ήρθε η συνειδητοποίηση πως πρόκειται ακόμη και για μια κοινωνική νόσο, αντικατοπτρίζοντας τις τότε κοινωνικές προκαταλήψεις. Ποια ήταν η πρώτη αντίληψη της κοινωνίας για τα θύματα του shell shock; Η πικρή αλήθεια είναι πως θεωρούνταν για χρόνια σημάδι δειλίας, ακόμη και συναισθηματικής αδυναμίας. Κάποιοι κατηγορήθηκαν για ανυπακοή ή λιποταξία, ενώ μερικοί οδηγήθηκαν μέχρι και σε δίκη.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε βαθιά σημάδια στην ανθρωπότητα και το φαινόμενο του shell shock αναδεικνύεται ως μια από τις πιο σοβαρές συνέπειες αυτής της διαμάχης. Η μελέτη της διαταραχής αυτής μας προσφέρει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τη σημασία της ψυχικής υγείας των στρατιωτών και την αναγνώριση των ψυχολογικών τραυμάτων εξαιτίας του πολέμου. Στις μέρες μας, είναι ζωτικής σημασίας να φροντίζουμε να προσφέρουμε υποστήριξη στους βετεράνους και να δημιουργήσουμε μια κοινωνία που κατανοεί και αντιμετωπίζει με σεβασμό τις ψυχικές συνέπειες της βίας και της καταστροφής. Η ιστορία του shell shock μας υπενθυμίζει ότι ο πόλεμος αφήνει όχι μόνο σωματικά αλλά και βαθιά ψυχικά τραύματα, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για συνεχή εκπαίδευση, πρόληψη και υποστήριξη της ψυχικής υγείας σε κάθε πτυχή της ζωής του ανθρώπου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- History of PTSD in Veterans, VA.gov, διαθέσιμο εδώ
- Shell Shock, BBC, διαθέσιμο εδώ
- Your Guide to Shell Shock and PTSD, Healthline, διαθέσιμο εδώ
- An Equal Voice, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- Shell shock and mild traumatic brain injury: a historical review, PubMed, διαθέσιμο εδώ
- From shell shock and war neurosis to posttraumatic stress disorder: a history of psychotraumatology, PubMed, διαθέσιμο εδώ
