Της Δήμητρας Μίγγου,
Γιατί γερνάμε; Το ερώτημα αυτό είναι ένα από τα πολλά που «βασανίζουν» την επιστήμη και διχάζουν τους ειδικούς. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί το γεγονός ότι η γήρανση είναι μια φυσική διαδικασία που παρατηρείται στο σύνολο της φύσης: όλοι μας έχουμε δει λουλούδια να μαραίνονται, τρόφιμα να χαλάνε με το πέρασμα του χρόνου, ίσως να έχουμε δει κάποιο αγαπημένο μας κατοικίδιο να πεθαίνει σε μεγάλη ηλικία και σίγουρα έχουμε δει τα μαλλιά των αγαπημένων μας ανθρώπων να γίνονται γκρι και τα πρόσωπά τους να γεμίζουν με ρυτίδες. Κάποιοι φιλόδοξοι ερευνητές αναζητούν εντατικά τρόπους να αποτρέψουν τη γήρανση, θεωρώντας την τον πυρήνα της παρακμής του ανθρωπίνου σώματος. Ας κάνουμε, λοιπόν, κι εμείς μια προσπάθεια να κατανοήσουμε αυτό το μυστήριο της φύσης και τις επιπτώσεις του.
Η απάντηση στο ερώτημα «γιατί γερνάμε;» δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατη. Επικρατούν διάφορες -και διαφορετικές- θεωρίες στην επιστημονική κοινότητα. Εννοείται πως σε κάθε περίπτωση τα αίτια αναζητούνται στις μικρότερες μονάδες που εμφανίζουν το φαινόμενο της ζωής, τα κύτταρα. Ενδεικτικά, θα αναφέρουμε δύο μόνο μεγάλες κατηγορίες θεωριών. Η πρώτη εξ αυτών υποστηρίζει ότι η γήρανση είναι αποτέλεσμα της φθοράς του σώματος, η οποία προκαλείται από τη χρόνια συσσώρευση παραπροϊόντων του μεταβολισμού εντός των κυττάρων, διαταράσσοντας την ομαλή τους λειτουργία.
Η δεύτερη ομάδα θεωριών εντοπίζει τα αίτια της γήρανσης στα γονίδια που φέρουμε, δηλαδή σε μικρές περιοχές του DNA των κυττάρων μας που φέρουν γενετικές πληροφορίες χρήσιμες για το κύτταρο. Σύμφωνα με αυτήν την οπτική, ο «γονιδιακός μας μικρόκοσμος» φέρει ένα «εσωτερικό μοριακό ρολόι», διαφορετικό για κάθε είδος. Ο θάνατος θεωρείται ότι είναι προγραμματισμένος και η γήρανση καθορίζεται με βάση τα κληροδοτούμενα γονίδια από γονιό σε παιδί. Ωστόσο, υπολογίζεται ότι περίπου το 25% της διάρκειας ζωής ενός ατόμου επηρεάζεται από γονίδια, γεγονός που υποδεικνύει ότι υπάρχουν και περιβαλλοντικοί παράγοντες που τη μεταβάλλουν.
Μία ευρέως γνωστή γενετική θεωρία είναι αυτή της βράχυνσης των τελομερών. Ας εξηγήσουμε απλοϊκά αυτή τη θεωρία: είναι γνωστό ότι αποτελούμαστε από κύτταρα, τα οποία στο εσωτερικό τους περιέχουν DNA. Το DNA περιέχει πληροφορίες απαραίτητες για τον διπλασιασμό, τη συντήρηση και την επιβίωση των κυττάρων και κατ’ επέκταση όλου του οργανισμού. Το DNA στα κύτταρα συναντάται συμπυκνωμένο και συσπειρωμένο υπό τη μορφή χρωμοσωμάτων. Τα τελομερή, λοιπόν, είναι κι αυτά επαναλαμβανόμενα (και άρα όχι τόσο σημαντικά) τμήματα DNA που υπάρχουν στις άκρες κάθε χρωμοσώματος. Με την αντιγραφή του αλκοόλ των χρωμοσωμάτων, πολλές φορές χάνεται γενετικό υλικό από τις άκρες τους, αλλά με την παρουσία των τελομερών αυτό που συμβαίνει είναι ότι χάνεται DNA από τα τελομερή (τις άκρες) και όχι από το «εσωτερικό» των χρωμοσωμάτων. Έτσι, εξασφαλίζεται ότι το DNA που είναι σημαντικό μένει ακέραιο και αντ’ αυτού χάνεται «άχρηστο» DNA από τα τελομερή, τα οποία και βραχύνονται. Φανταστείτε τα χρωμοσώματά σας σαν ένα κορδόνι παπουτσιού και τα τελομερή σαν το πλαστικό κάλυμμα στην άκρη του. Με την πάροδο του χρόνου, τα τελομερή βραχύνονται ολοένα και περισσότερο, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή (πλησιέστερα στα γηρατειά) να έχουν κοντύνει τόσο πολύ, ώστε φτάνουν ένα ελάχιστο, κρίσιμο μήκος στο οποίο τα κύτταρα σταματούν να διαιρούνται. Οι έρευνες για την παρεμπόδιση της γήρανσης στρέφονται σε ένα ένζυμο (μια πρωτεΐνη), την τελομεράση. Η τελομεράση προσθέτει αλληλουχίες DNA, επιμηκύνοντας και «αναγεννώντας» τα τελομερή, τα οποία μπορούν και πάλι να προστατεύουν τα χρωμοσώματα από τη φθορά.
Ωστόσο, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, υπάρχουν και περιβαλλοντικοί παράγοντες που διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στη διαδικασία της γήρανσης. Αρκεί να σκεφτούμε πόσο έχει αυξηθεί το προσδόκιμο ζωής του μέσου ανθρώπου. Το 1900, το προσδόκιμο ζωής για ένα νεογέννητο ήταν μόλις 32 χρόνια. Το 2021, ο αριθμός αυτός περίπου διπλασιάστηκε, με το προσδόκιμο ζωής να εκτιμάται γύρω στα 71 χρόνια. Ορισμένοι εξωγενείς παράγοντες που επέφεραν αυτό το αποτέλεσμα περιλαμβάνουν τη βελτίωση της διατροφής του πληθυσμού, την καλύτερη υγιεινή, την πρόσβαση περισσότερων ανθρώπων σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τα επιτεύγματα της σύγχρονης ιατρικής. Σε ατομικό επίπεδο, η σωματική άσκηση, η αποφυγή της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ, οι διανοητικές ασκήσεις και η εφαρμογή αντηλιακού (μιλώντας για την επιδερμίδα) μπορούν να καθυστερήσουν τη γήρανση.
Οι επιπτώσεις της γήρανσης δεν περιορίζονται μόνο στον μικρόκοσμο των κυττάρων, αλλά είναι ορατές και μακροσκοπικά. Αρχικά, η επιδερμίδα καθίσταται λιγότερο ελαστική και πιο εύθραυστη, σχηματίζοντας ρυτίδες, ενώ το υποδόριο λίπος μειώνεται (γι’ αυτό και οι ηλικιωμένοι είναι πιο επιρρεπείς στο κρύο). Οι αλλαγές αυτές στο δέρμα σχετίζονται με το κολλαγόνο και την ελαστίνη, βασικές πρωτεΐνες υπεύθυνες για τη δόμηση και την ελαστικότητα του δέρματος, οι οποίες υποπαράγονται σε ηλικιωμένα άτομα.
Αισθήσεις όπως η ακοή και η όραση αρχίζουν να φθίνουν, οπότε παρατηρούμε πρεσβυακουσία και πρεσβυωπία (ή/και καταρράκτη), αντίστοιχα. Η εξασθένιση της ακοής σχετίζεται με τη σταδιακή απώλεια και φθορά αισθητηρίων κυττάρων στον κοχλία του αυτιού, με αποτέλεσμα την αδυναμία των ηλικιωμένων να ακούσουν ήχους κυρίως υψηλής συχνότητας. Από την άλλη, ο φακός του ματιού σκληραίνει, η κόρη του ματιού αντιδρά πιο αργά στις αλλαγές του φωτός και ο αριθμός των νευρώνων που συμμετέχουν στη λειτουργία της όρασης μειώνεται. Ένα από τα αποτελέσματα που προκαλούνται είναι η πρεσβυωπία, η αδυναμία εστίασης σε κοντινά αντικείμενα, κάτι που όλοι κάποτε παρατηρήσαμε στους γονείς μας.
Το κυκλοφορικό, το αναπνευστικό και το μυοσκελετικό σύστημα επίσης πλήττονται ανεπανόρθωτα. Τα αγγεία σκληραίνουν και αδυνατούν να διαταθούν ικανοποιητικά όταν ρέει αίμα μέσα τους, με συνέπεια να αυξάνεται η αρτηριακή πίεση (υπέρταση). Οι διάφοροι επικουρικοί αναπνευστικοί μύες και το ίδιο το διάφραγμα εξασθενούν, με συνέπεια την πρόσληψη λιγότερου οξυγόνου. Η οστική πυκνότητα μειώνεται δραστικά (οστεοπενία), καθιστώντας τα οστά πιο επιρρεπή σε κατάγματα και προκαλώντας συχνά τη γνωστή σε όλους μας οστεοπόρωση. Ο χόνδρος που καλύπτει τα οστά στα σημεία όπου αυτά ενώνονται μεταξύ τους (αρθρικός χόνδρος) φθίνει, δημιουργώντας μια πολύ συχνή πάθηση της τρίτης ηλικίας, την οστεοαρθρίτιδα.
Οι αλλαγές στο νευρικό σύστημα συνήθως οδηγούν και στα πιο δυσάρεστα αποτελέσματα. Ο αριθμός των νευρώνων μειώνεται, πράγμα δυσοίωνο, καθώς τα κύτταρα αυτά διαιρούνται σπάνια ή καθόλου, και έτσι αδυνατούν να αναπληρώσουν ικανοποιητικά την απώλεια (οπότε ο εγκέφαλος ατροφεί και συρρικνώνεται). Οι ποσότητες ορισμένων νευροδιαβιβαστών (ουσίες που μεταφέρουν μηνύματα μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου) τείνουν να μειώνονται, όπως μειώνονται και οι υποδοχείς τους, με αποτέλεσμα μια πιο “αργή” λειτουργία του εγκεφάλου. Η ροή του αίματος στον εγκέφαλο επίσης μειώνεται. Τα παραπάνω επιδρούν αρνητικά στη βραχυπρόθεσμη μνήμη, τη μαθησιακή ικανότητα και τη συγκέντρωση ενός ηλικιωμένου, επιβραδύνοντας τη συλλογιστική διαδικασία.
Έπειτα από την παραπάνω εξέταση των γηρατειών, κατανοούμε πως πρόκειται για μια πορεία χαραγμένη από την ίδια τη φύση, την οποία είναι βέβαιο ότι θα ακολουθήσουμε. Έως ότου διαλευκανθούν τα αίτια της γήρανσης ή βρεθεί ένας τρόπος αυτή να ανασταλεί (αν ποτέ βρεθεί), θα αντιμετωπίζουμε με σεβασμό το γήρας και θα το αντιλαμβανόμαστε ως μια ένδειξη πολύχρονης εμπειρίας πάνω στη γη, ως την αναπόφευκτη κατάληξη ενός σώματος, μιας μηχανής που λειτουργεί αδιάκοπα ανά τα χρόνια για να φιλοξενεί μια ψυχή η οποία στη βάση της παραμένει ίδια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Aging: What to expect, Mayo Clinic. Διαθέσιμο εδώ
- Changes in the Body With Aging, MSD Manual. Διαθέσιμο εδώ
- Aging changes in organs, tissue and cells, MedlinePlus. Διαθέσιμο εδώ
- Why Do We Age and Can Anything Be Done to Stop or Slow it?, Healthline. Διαθέσιμο εδώ
- Why do we age?, National Geographic. Διαθέσιμο εδώ
- What are telomeres?, The Jackson Laboratory. Διαθέσιμο εδώ
- Life Expectancy, Our World in Data. Διαθέσιμο εδώ
- Age-related hearing loss, RNID UK. Διαθέσιμο εδώ
