Του Παύλου Κουλιάλη,
Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις πυλώνες των δημοκρατικών κοινωνιών, διασφαλίζοντας την ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και την ανοιχτή δημόσια συζήτηση. Στο ελληνικό δίκαιο, αυτή η ελευθερία κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα, ενώ ρυθμίζεται και από μια σειρά άλλων νομοθετικών διατάξεων, που εξειδικεύουν και οριοθετούν την εφαρμογή της. Στο παρόν άρθρο θα αναλυθεί το συνταγματικό και νομοθετικό πλαίσιο της ελευθερίας της έκφρασης στην Ελλάδα, οι περιορισμοί που επιβάλλονται σε αυτήν, καθώς και οι δικαστικές αποφάσεις που έχουν διαμορφώσει την ερμηνεία της.
Η ελευθερία της έκφρασης κατοχυρώνεται ρητά από το άρθρο 14 του Συντάγματος της Ελλάδας. Η διάταξη αυτή προβλέπει ότι «καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικώς, γραπτώς και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του Κράτους». Η συνταγματική αυτή ρήτρα αναγνωρίζει το δικαίωμα του κάθε ατόμου να εκφράζεται ελεύθερα και να διακινεί τις απόψεις του χωρίς να φοβάται κατασταλτικά μέτρα από το κράτος.
Ωστόσο, η συνταγματική προστασία της ελευθερίας της έκφρασης δεν είναι απόλυτη. Η ίδια διάταξη του άρθρου 14 προβλέπει την ύπαρξη περιορισμών που επιβάλλονται από τον νόμο, οι οποίοι αποσκοπούν στη διασφάλιση άλλων δημοσίων ή ιδιωτικών συμφερόντων. Ειδικότερα, η διάταξη ορίζει ότι «ο τύπος είναι ελεύθερος» αλλά και ότι «η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται». Αυτή η αναφορά σημαίνει ότι, ενώ η ελευθερία της έκφρασης προστατεύεται απόλυτα από προληπτικά μέτρα λογοκρισίας, μπορεί να υπόκειται σε κυρώσεις μετά τη διάδοση της έκφρασης, εάν παραβιάζει άλλους νόμους.
Παρά τη συνταγματική προστασία, η ελευθερία της έκφρασης μπορεί να περιοριστεί με νομοθετικές διατάξεις. Αυτοί οι περιορισμοί συνήθως αφορούν την προστασία της δημόσιας τάξης, της εθνικής ασφάλειας, της δημόσιας υγείας, καθώς και των δικαιωμάτων και της υπόληψης τρίτων.
- Ποινικός Κώδικας: Ο ελληνικός Ποινικός Κώδικας περιλαμβάνει διατάξεις που περιορίζουν την ελευθερία της έκφρασης προκειμένου να προστατευθούν άλλα νομικά αγαθά. Για παράδειγμα, τα άρθρα περί συκοφαντικής δυσφήμησης (άρθρο 363 ΠΚ) και εξύβρισης (άρθρο 361 ΠΚ) θεσπίζουν ποινικές κυρώσεις για την έκφραση απόψεων ή τη διάδοση πληροφοριών που προσβάλλουν την τιμή και την υπόληψη κάποιου ατόμου. Παράλληλα, υπάρχουν διατάξεις για την πρόκληση σε διάπραξη εγκλημάτων (άρθρο 186 ΠΚ) ή τη διάδοση ψευδών ειδήσεων (άρθρο 191 ΠΚ), οι οποίες επίσης περιορίζουν την ελευθερία της έκφρασης.
- Νόμος περί προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα: Η ελευθερία της έκφρασης περιορίζεται επίσης από τη νομοθεσία για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Ο νόμος 4624/2019, που ενσωματώνει τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (GDPR), ορίζει αυστηρούς κανόνες για τη συλλογή, αποθήκευση και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Αυτό σημαίνει ότι η ελεύθερη έκφραση, όταν αφορά τα προσωπικά δεδομένα τρίτων, υπόκειται σε συγκεκριμένους περιορισμούς για την προστασία της ιδιωτικής ζωής.
- Νόμος περί ρατσισμού και ξενοφοβίας: Ο Νόμος 927/1979, όπως τροποποιήθηκε από τον Νόμο 4285/2014, θεσπίζει ποινικές κυρώσεις για την έκφραση απόψεων ή τη διάδοση πληροφοριών που υποκινούν το μίσος ή τη βία κατά ομάδων ατόμων με βάση τη φυλή, τη θρησκεία, την εθνικότητα ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Αυτός ο νόμος, γνωστός και ως «αντιρατσιστικός νόμος», αποτελεί σημαντικό εργαλείο για την καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, αλλά θέτει επίσης περιορισμούς στην ελευθερία της έκφρασης.
Τα ελληνικά δικαστήρια, και ιδίως το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) και ο Άρειος Πάγος, έχουν συμβάλει σημαντικά στη διαμόρφωση της ερμηνείας των διατάξεων περί ελευθερίας της έκφρασης. Σε πολλές περιπτώσεις, τα δικαστήρια κλήθηκαν να ισορροπήσουν μεταξύ της ανάγκης για προστασία της ελευθερίας της έκφρασης και των απαιτήσεων για την προστασία άλλων έννομων αγαθών.
- Υπόθεση του Σάτυρου των Social Media: Μια από τις πιο γνωστές υποθέσεις που αφορούσε την ελευθερία της έκφρασης ήταν αυτή του χρήστη του Facebook, ο οποίος χρησιμοποιούσε σατυρικό χιούμορ για να σχολιάσει θρησκευτικά ζητήματα. Ο Άρειος Πάγος έκρινε ότι, παρότι η ελευθερία της έκφρασης προστατεύεται, τα σχόλια που προσβάλλουν θρησκευτικά συναισθήματα μπορούν να τιμωρηθούν ποινικά. Αυτή η απόφαση προκάλεσε εκτεταμένη δημόσια συζήτηση σχετικά με τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης και την προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας.
- Υπόθεση Εφημερίδας και Δυσφήμησης: Σε μια άλλη σημαντική υπόθεση, το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι η ελευθερία του τύπου, αν και είναι θεμελιώδης για τη δημοκρατία, δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη συκοφαντική δυσφήμηση. Στην περίπτωση αυτή, δημοσίευμα εφημερίδας που περιείχε ψευδείς ισχυρισμούς για δημόσιο πρόσωπο κρίθηκε ότι παραβίαζε το δικαίωμα στην τιμή και την υπόληψη του ενάγοντος, και η εφημερίδα καταδικάστηκε σε καταβολή αποζημίωσης.
Η ελευθερία της έκφρασης προστατεύεται επίσης από διεθνείς συνθήκες και κανονισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης, αλλά αναγνωρίζει επίσης ότι τα κράτη μέλη μπορούν να επιβάλουν περιορισμούς, υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί οι περιορισμοί είναι «αναγκαίοι σε μια δημοκρατική κοινωνία» και επιδιώκουν την προστασία συγκεκριμένων αγαθών, όπως η εθνική ασφάλεια ή η δημόσια τάξη.
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ερμηνεία του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ και έχει εκδώσει πολυάριθμες αποφάσεις που καθορίζουν τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης. Οι αποφάσεις αυτές είναι δεσμευτικές για την Ελλάδα και έχουν επηρεάσει ποικιλοτρόπως τη νομολογία των δικαστηρίων μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κώστας Χ. Χρυσόγονος – Σπύρος Β. Βλαχόπουλος με τη συνδρομή της Στέλλας Χριστοφορίδου, Δικηγόρου, Υπ. ΔΝ, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017.
