Της Χριστίνας Μωραΐτη,
Η υπόθεση Petrova κατά Λετονίας (προσφυγή αριθ. 4605/05), η οποία αποφασίστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) το 2014, αγγίζει ευαίσθητα ζητήματα σχετικά με την ιατρική δεοντολογία, τη συναίνεση και το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Η υπόθεση αυτή αποτελεί ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για τον καθορισμό των ορίων της κρατικής παρέμβασης στην ιδιωτική ζωή, ιδίως στο πλαίσιο της μεταθανάτιας δωρεάς οργάνων και των δικαιωμάτων των συγγενών να αντιταχθούν.
Πραγματικά περιστατικά
Την υπόθεση εκκινεί ο τραγικός θάνατος του κου Sergei Petrov, γιου της προσφεύγουσας, κας Petrova, σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στις 2 Ιανουαρίου 2002. Ο κος Petrov εισήχθη στο Ανατολικό Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Ρίγας, όπου υπέκυψε στα τραύματά του. Την επόμενη ημέρα, στις 3 Ιανουαρίου 2002, τα όργανα του κου Petrov αφαιρέθηκαν για σκοπούς μεταμόσχευσης χωρίς να ενημερωθεί η μητέρα του και στενότερη συγγενής, κα Petrova. Η κα Petrova έμαθε για την αφαίρεση των οργάνων αρκετές ημέρες αργότερα, γεγονός που την οδήγησε να προσφύγει στην δικαιοσύνη.
Στη Λετονία, εκείνη την εποχή, το νομικό πλαίσιο γύρω από τη μεταμόσχευση οργάνων διέπονταν κυρίως από τον νόμο του 1993 σχετικά με την προστασία του σώματος ενός αποθανόντος προσώπου και τη χρήση οργάνων και ιστών, ο οποίος συνήθως αναφέρεται ως νόμος περί μεταμοσχεύσεων. Ο νόμος αυτός λειτουργούσε με βάση το μοντέλο της «εικαζόμενης συναίνεσης», πράγμα που σημαίνει ότι τα όργανα μπορούσαν να αφαιρεθούν για μεταμόσχευση, εκτός εάν ο αποθανών είχε εκφράσει ρητή αντίρρηση εν ζωή ή εάν κάποιος στενός συγγενής είχε αντιταχθεί μετά το θάνατό του. Ο νόμος δεν απαιτούσε ρητά την ενημέρωση ή τη διαβούλευση με τους συγγενείς πριν από την αφαίρεση των οργάνων.
Η κα Petrova υποστήριξε ότι το νοσοκομείο είχε παραβιάσει τα δικαιώματά της βάσει του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ, το οποίο εγγυάται το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Υποστήριξε, επίσης, ότι η αφαίρεση των οργάνων του γιου της χωρίς τη συγκατάθεσή της ή έστω την ενημέρωσή της αποτελούσε παράνομη και δυσανάλογη παρέμβαση στα δικαιώματά της.
Άρθρο 8 της ΕΣΔΑ
Το πρωταρχικό νομικό ζήτημα της υπόθεσης ήταν κατά πόσον οι λετονικές αρχές παραβίασαν το δικαίωμα της κας Petrova για σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής της ζωής σύμφωνα με το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ. Το άρθρο 8 περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της προσωπικής αυτονομίας, της σωματικής ακεραιότητας και του δικαιώματος να λαμβάνει κανείς αποφάσεις σχετικά με το σώμα του ή το σώμα στενού συγγενή του.
Για να διαπιστώσει αν υπήρξε παραβίαση, το ΕΔΔΑ έπρεπε να εξετάσει αν η παρέμβαση στα δικαιώματα της κας Petrova ήταν «σύμφωνη με το νόμο», επεδίωκε νόμιμο σκοπό και ήταν «αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία» για την επίτευξη του σκοπού αυτού.
«Σύμφωνα με το νόμο»
Ένα από τα βασικά νομικά ζητήματα ήταν κατά πόσον η παρέμβαση ήταν «σύμφωνη με το νόμο», απαραίτητη προϋπόθεση για οποιαδήποτε παρέμβαση στα ανθρώπινα δικαιώματα βάσει της ΕΣΔΑ. Ο λετονικός νόμος περί μεταμοσχεύσεων παρείχε τη νομική βάση για την αφαίρεση οργάνων υπό καθεστώς τεκμαιρόμενης συναίνεσης. Ωστόσο, η κα Petrova υποστήριξε ότι ο νόμος δεν ήταν επαρκώς σαφής, ιδίως όσον αφορά την απαίτηση διαβούλευσης με τους συγγενείς πριν από την αφαίρεση οργάνων.
Το ΕΔΔΑ εξέτασε κατά πόσον ο νόμος παρείχε επαρκείς εγγυήσεις κατά της αυθαίρετης παρέμβασης στα δικαιώματα του άρθρου 8. Ειδικότερα, το Δικαστήριο εξέτασε κατά πόσον ο νόμος ήταν αρκετά ακριβής ώστε να επιτρέπει στα άτομα να προβλέψουν τις περιστάσεις υπό τις οποίες η αφαίρεση οργάνων θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη συγκατάθεσή τους ή τη συγκατάθεση των συγγενών τους.
Νόμιμος σκοπός και αναλογικότητα
Ένα άλλο βασικό ζήτημα ήταν κατά πόσον η παρέμβαση επιδίωκε νόμιμο σκοπό, όπως η προστασία της δημόσιας υγείας μέσω της διευκόλυνσης των μεταμοσχεύσεων οργάνων, και κατά πόσον ήταν ανάλογη προς τον σκοπό αυτό. Το Δικαστήριο έπρεπε να σταθμίσει το δημόσιο συμφέρον για τη δωρεά οργάνων, η οποία μπορεί να σώσει ζωές, με το δικαίωμα του ατόμου στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής.
Στην απόφασή του, το Δικαστήριο ανέλυσε κατά πόσον η απουσία υποχρέωσης διαβούλευσης με τους συγγενείς ή ενημέρωσής τους πριν από την αφαίρεση του οργάνου αποτελούσε δυσανάλογη παρέμβαση στα δικαιώματα του προσφεύγοντος κατά το άρθρο 8. Η ανάλυση της αρχής της αναλογικότητας περιελάμβανε την εξέταση του κατά πόσον το κράτος είχε επιτύχει δίκαιη ισορροπία μεταξύ των ανταγωνιστικών συμφερόντων.
Απόφαση του Δικαστηρίου
Το ΕΔΔΑ, στην απόφασή του που εκδόθηκε στις 24 Ιουνίου 2014, διαπίστωσε ότι πράγματι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο αναγνώρισε τη σημασία της δωρεάς οργάνων για τη διάσωση ζωών, αλλά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο λετονικός νόμος και η εφαρμογή του στην προκειμένη περίπτωση δεν προστάτευε επαρκώς τα δικαιώματα της κας Petrova ως στενού συγγενή.
«Σύμφωνα με το νόμο»
Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι ο νόμος περί μεταμοσχεύσεων, όπως εφαρμόστηκε στην υπόθεση, δεν ευθυγραμμιζόταν με την απαίτηση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ να είναι «σύμφωνος με το νόμο», όπως διατυπώνεται στην παράγραφο 2. Ο νόμος δεν ήταν σαφής και δεν παρείχε επαρκείς διαδικαστικές εγγυήσεις. Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο σημείωσε ότι ο λετονικός νόμος δεν απαιτούσε από τις αρχές να ενημερώνουν τους συγγενείς για το ενδεχόμενο αφαίρεσης οργάνων ή να τους δίνουν την ευκαιρία να αντιταχθούν. Αυτή η έλλειψη σαφήνειας και διαδικαστικής προστασίας οδήγησε το Δικαστήριο στο συμπέρασμα ότι η παρέμβαση στα δικαιώματα της κας Petrova δεν ήταν επαρκώς προβλέψιμη ή προσβάσιμη.
Το Δικαστήριο διαπίστωσε επίσης ότι η παρέμβαση στα δικαιώματα της κας Petrova δεν ήταν ανάλογη προς τον επιδιωκόμενο νόμιμο σκοπό. Η παράλειψη να την ενημερώσει ή να ζητήσει τη συγκατάθεσή της πριν από την αφαίρεση των οργάνων του γιου της ήταν μια σημαντική παράλειψη, ιδίως δεδομένης της ευαίσθητης φύσης του θέματος. Το Δικαστήριο τόνισε ότι σε καταστάσεις που αφορούν τόσο προσωπικά και συναισθηματικά ζητήματα, το κράτος πρέπει να λαμβάνει ιδιαίτερη μέριμνα για την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων και των οικογενειών τους.
Το Δικαστήριο σημείωσε ότι ενώ η προώθηση της δωρεάς οργάνων αποτελεί νόμιμο δημόσιο συμφέρον, αυτό δεν μπορεί να δικαιολογήσει την παράκαμψη των δικαιωμάτων των στενών συγγενών χωρίς τις κατάλληλες εγγυήσεις. Οι λετονικές αρχές δεν είχαν επιτύχει δίκαιη ισορροπία μεταξύ του δημόσιου συμφέροντος για τη δωρεά οργάνων και των δικαιωμάτων της κας Petrova.
Διαφωνούσα γνώμη
Η απόφαση δεν ήταν ομόφωνη. Η διαφωνούσα γνώμη υποστήριξε ότι το σύστημα της εικαζόμενης συναίνεσης του λετονικού νόμου ήταν δικαιολογημένο και ότι η παρέμβαση του κράτους στα δικαιώματα της κας Petrova ήταν ανάλογη προς τον νόμιμο στόχο της προώθησης της δωρεάς οργάνων. Ο διαφωνών δικαστής τόνισε τη σημασία της δωρεάς οργάνων για τη διάσωση ζωών και υποστήριξε ότι το κράτος είχε ευρύ περιθώριο εκτίμησης ως προς τον τρόπο με τον οποίο ρύθμιζε αυτόν τον ευαίσθητο τομέα.
Συμπέρασμα
Η υπόθεση Petrova κατά Λετονίας αναδεικνύει την πολύπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ του συμφέροντος του κράτους να προάγει τη δημόσια υγεία μέσω της δωρεάς οργάνων και του δικαιώματος του ατόμου να αποτελεί αντικείμενο σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Η απόφαση του ΕΔΔΑ υπογραμμίζει την ανάγκη για σαφή και ακριβή νομικά πλαίσια που παρέχουν επαρκείς εγγυήσεις για τα άτομα και τις οικογένειές τους σε θέματα που αφορούν τη σωματική ακεραιότητα και την προσωπική αυτονομία.
Η υπόθεση καταδεικνύει επίσης τις ευρύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα κράτη κατά την εξισορρόπηση των στόχων της δημόσιας υγείας με την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Ως απάντηση στην απόφαση, τα κράτη που λειτουργούν βάσει ενός μοντέλου τεκμαιρόμενης συναίνεσης ενδέχεται να χρειαστεί να επανεξετάσουν τα νομικά τους πλαίσια για να διασφαλίσουν ότι παρέχουν επαρκή προστασία για τα δικαιώματα των συγγενών, συμπεριλαμβανομένων σαφών διαδικασιών για την ενημέρωσή τους και τη διαβούλευση μαζί τους πριν από την αφαίρεση οργάνων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Petrova v. Latvia – 4605/05, bioethics.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- European Court of Human Rights (4605/05) – Communicated Case – PETROVA v. LATVIA, stardalex.eu. Διαθέσιμο εδώ.
