Της Ελένης Μουλή,
Το παρόν άρθρο θα εξετάσει το περιεχόμενο του βιβλίου Το τέλος της ιστορίας του Francis Fukuyama. Σύμφωνα με τον συγγραφέα και πολιτικό επιστήμονα, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες και ο καπιταλισμός αποτελούν την τελική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης και συνεπώς το τέλος της ιστορίας. Η ανθρωπότητα παρουσιάζει μία εξελικτική πορεία. Συνεχώς η ανθρωπότητα και η ιστορία αλλάζουν και εξελίσσονται. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Fukuyama, αυτό δεν συμβαίνει και δεν θα συμβαίνει πια, καθώς ο φιλελευθερισμός σαν καθεστώς, η δημοκρατία και ο καπιταλισμός αποτελούν το τελικό στάδιο κοινωνικοπολιτισμικής εξέλιξης.
Ο Fukuyama, για να φτάσει στην παραπάνω θέση, χώρισε το βιβλίο σε πέντε μέρη. Στο πρώτο μέρος εξετάζει την κατάρρευση των αυταρχικών δικτατοριών της Δεξιάς και Αριστεράς τον 20ο αιώνα. Ο ίδιος αναλύει τα αίτια κατάρρευσης των καθεστώτων του ναζισμού του Χίτλερ και του κομμουνισμού του Στάλιν. Οι ιδεολογίες αυτές κατέρρευσαν πρωτίστως λόγω έλλειψης νομιμοποίησης. Επίσης, επί τα καθεστώτα αυτά παρατηρήθηκε πνευματική κρίση, οπισθοδρόμηση και αμφισβήτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Στο δεύτερο μέρος, ο συγγραφέας εξετάζει τη φύση της ιστορίας και την πορεία της. Σύμφωνα με τον Fukuyama, η ιστορία είναι μία ευθύγραμμη εξέλιξη προς μία κατεύθυνση. Υπάρχει ένας μηχανισμός, «η επιστημονική κατανόηση της φύσης», ο οποίος κατευθύνει την ιστορία σε μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, διατηρώντας τη μνήμη των προηγούμενων περιόδων στο παρόν. Με αυτόν τον τρόπο, η ιστορία δεν είναι ούτε κυκλική ούτε τυχαία. Επίσης, αναφέρει ότι ο στρατιωτικός ανταγωνισμός και η οικονομική ανάπτυξη οδηγούν στην ευθύγραμμη ιστορική μεταβολή. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, της επιστήμης και η μόρφωση είναι θεμέλια για το τελικό στάδιο της κοινωνικοπολιτισμικής εξέλιξης, με τελική κατεύθυνση τον καπιταλισμό και τη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Στο τρίτο μέρος αναδεικνύει το μοντέλο του καπιταλισμού και της ελεύθερης αγοράς. Τόσο στον οικονομικό όσο και στον κοινωνικό τομέα ενός κράτους, ο καπιταλισμός και η οικονομία της ελεύθερης αγοράς είναι σημαντικά. Όχι μόνο συμβάλλουν στην οικονομική πρόοδο του κράτους αυτού, αλλά συμβάλλουν και στην κοινωνική του εξέλιξη, μέσω της παραχώρησης δικαιωμάτων και ελευθεριών στους πολίτες, της κατοχύρωσης του δημοκρατικού πολιτεύματος, της κοινωνικής πρόνοιας κ.λπ. Επιπλέον, η οικονομική ανάπτυξη που έφερε ο καπιταλισμός συνδέθηκε με την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Παραδείγματα αποτελούν η Ισπανία, η Ταϊβάν, η Ιαπωνία κ.λπ.
Στο τέταρτο μέρος ο Fukuyama εξετάζει τους δύο στυλοβάτες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που σύμφωνα με τον ίδιο είναι η οικονομία (καπιταλιστικό μοντέλο) και η αναγνώριση. Όσον αφορά την έννοια της αναγνώρισης, ο άνθρωπος επιθυμεί να αναγνωρίζουν τόσο την ανθρώπινη υπόστασή του όσο και την αξία και την ανωτερότητά του. Τα στάδια αναγνώρισης είναι η στάση του καθενός απέναντι στην πιθανότητα του βίαιου θανάτου (κυρίαρχος και σκλάβος), η επιθυμία του κυρίαρχου για περαιτέρω αναγνώριση και του σκλάβου για ελευθερία. Τέλος, η επιθυμία για αναγνώριση οδήγησε στο φιλελεύθερο δημοκρατικό κράτος (λαϊκή κυριαρχία, αναγνώριση ατομικών δικαιωμάτων κ.λπ). Στο πέμπτο μέρος ο πολιτικός επιστήμονας διακρίνει δύο κόσμους, τον μετα-ιστορικό και τον ιστορικό.
Αξιοσημείωτο σε αυτό το σημείο είναι να αναφερθούμε στην κριτική κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας από την Αριστερά και τη Δεξιά. Σύμφωνα με την Αριστερά, η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελεί «άνιση αναγνώριση μεταξύ ίσων ανθρώπων», ενώ σύμφωνα με τη Δεξιά, «η τάση της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι να εξασφαλίσει ίση αναγνώριση σε άνισους ανθρώπους».
Άλλοι, πάλι, επικρίνουν το έργο του Fukuyama, τονίζοντας ότι υπάρχουν γεγονότα και συμπεριφορές κρατών που δεν αντιστοιχούν στο τέλος της ιστορίας που προβάλλει ο συγγραφέας (π.χ άνοδος αριστερού και δεξιού λαϊκισμού, ισλαμική επεκτατικότητα, αντιευρωπαϊκό αίσθημα, τρομοκρατικό χτύπημα 11ης Σεπτεμβρίου, πολεμικές συρράξεις για το πετρέλαιο, το εμπόριο, το κέρδος, επεμβάσεις των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, τρομοκρατία, εξέλιξη της τεχνολογίας και αύξηση των πυρηνικών όπλων, πόλεμος στην Ευρώπη κ.λπ).
Ωστόσο, ο Francis Fukuyama στο έργο του δεν επισημαίνει ως τέλος της ιστορίας την αλληλουχία των γεγονότων. Ποτέ δεν υποστήριξε ή αμφισβήτησε ότι μελλοντικά δεν θα υπάρξουν γεγονότα και εξελίξεις αντίθετες με το πνεύμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που ίσως θέσουν σε κίνδυνο την ανθρωπότητα. Αυτό που χαρακτηρίζει ο συγγραφέας ως τέλος είναι η εξελικτική διαδικασία διαμόρφωσης των κοινωνιών. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τον ίδιο, η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελεί το δικαιότερο καθεστώς, αφού είναι η μόνη που έχει τόση νομιμοποίηση, η διαβίωση στο καθεστώς αυτό ικανοποιεί απόλυτα τους περισσότερους πολίτες του, παρουσιάζει αντιπολεμικό χαρακτήρα και αναγνωρίζει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών. Κατά αυτόν τον τρόπο, αφού δεν έχει υπάρξει άλλο καθεστώς που να εξασφαλίζει όλα τα παραπάνω, δεν υπάρχει πλέον παραπέρα πορεία στην εξέλιξη των βασικών αρχών και θεσμών, επειδή όλες οι πραγματικά μεγάλες εκκρεμότητες έχουν τακτοποιηθεί.
Προσωπικά, συμφωνώ με την άποψη του Francis Fukuyama ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελεί το δικαιότερο καθεστώς και την τελική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης (λαϊκή κυριαρχία, ειρήνη, σεβασμός ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ελευθερία), συγκριτικά με άλλα καθεστώτα που έχουν αναδειχθεί κατά καιρούς. Επιπλέον, θεωρώ πως οι απόψεις του έχουν παρεξηγηθεί και διαστρεβλωθεί, καθώς ο ίδιος ποτέ δεν απέρριψε την πιθανότητα κοινωνικών συγκρούσεων, πολέμων, διενέξεων μεταξύ των πολιτών και των κρατών σε μία φιλελεύθερη δημοκρατία. Η ιστορία δεν τελειώνει, όπως υποστήριξαν πολλοί που παρερμήνευσαν το έργο του. Η ιστορία συνεχίζεται σύμφωνα με τον συγγραφέα, απλώς συνεχίζεται σε μία δικαιότερη και τελειότερη μορφή διακυβέρνησης. Διαφωνώ, όμως, με τον όρο «τέλος της ιστορίας», καθώς η φιλελεύθερη δημοκρατία δέχεται ακόμη περιθώρια βελτίωσης, ενώ πιστεύω πως στο μέλλον θα μπορούσε να αναδειχθεί μία ακόμα δικαιότερη και τελειότερη μορφή διακυβέρνησης για την ανθρωπότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Fukuyama Francis, Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, Εκδόσεις Λιβάνης, Δεκέμβριος 1992
- Bring back ideology: Fukuyama’s ‘end of history’ 25 years on, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
