Του Χάρη Καλπάκη,
Τι έχουμε αν αναμείξουμε ένα παγκόσμιο αθλητικό γεγονός, δύο αθλήτριες —εκ των οποίων η μία εμπίπτουσα σε μία μειονότητα— και τα social media μαζί; «Σάλος» είναι η απάντηση και τιτλοφορήθηκε σε όλα τα εξώφυλλα ως “Imane Khelif”. Πρόκειται για την περίπτωση της 25χρονης intersex Αλγερινής boxer, η οποία πριν από μία εβδομάδα υπήρξε η αιτία που πυροδότησε αντιδράσεις σε όλο τον κόσμο μετά την παραίτηση της αντιπάλου της στους Ολυμπιακούς Αγώνες, λόγω των «πρωτόγνωρης βαρύτητας χτυπημάτων» που δέχτηκε από την πρώτη. Η συζήτηση επικεντρώθηκε εξαρχής στη φύση της boxer ως ανδρός ή γυναικός, στο αν επιτρέπεται και υπό ποιες συνθήκες αυτά τα άτομα να συμμετέχουν σε αθλητικά γεγονότα στην μία ή την άλλη κατηγορία και κατ’ επέκταση στην ισότητα στον αθλητισμό. Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Το δικαίωμα στον αθλητισμό
Η νομική προστασία και κατοχύρωση του δικαιώματος στον αθλητισμό έχουν τη δική τους θέση στο άρθρο 16 παρ. 9 του Συντάγματος, κατά το οποίο «ο αθλητισμός τελεί υπό την προστασία και την ανώτατη εποπτεία του Κράτους. Το Κράτος επιχορηγεί και ελέγχει τις ενώσεις των αθλητικών σωματείων κάθε είδους, όπως νόμος ορίζει. Νόμος ορίζει επίσης τη διάθεση των ενισχύσεων που παρέχονται κάθε φορά στις επιχορηγούμενες ενώσεις σύμφωνα με τον προορισμό τους». Υπαγόμενο στην κατηγορία των κοινωνικών δικαιωμάτων θεσπίζει, παράλληλα, υποχρέωση του κράτους για δημιουργία κατάλληλων υποδομών και συνθηκών άσκησής του, καθώς και για επιχορήγηση των αθλητικών σωματείων.
Στο πλαίσιο της τυπικής πραγμάτωσης του περιεχομένου του δικαιώματος, καθένας ανεξαιρέτως έχει δικαίωμα να συμμετέχει σε αθλητικές δραστηριότητες, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν τόσο την απλή άσκηση και εκγύμναση, όσο και την προπόνηση και τη συμμετοχή σε διαγωνιστικές/ανταγωνιστικές εκδηλώσεις.
Προκειμένου να υπάρξει, όμως, ουσιαστική πραγμάτωση, εγείρονται αιτήματα ισότητας και αξιοκρατίας κατά τη διεξαγωγή των διαφόρων διαγωνιστικών εκδηλώσεων και αθλητικών γεγονότων∙ και εδώ είναι που η συζήτηση αποκτά ενδιαφέρον.
Αρχή της ισότητας, αξιοκρατία και αθλητισμός
Σύμφωνα με την αρχή της ισότητας, «οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου» (άρ.4 παρ. 1 Συντ.) —δηλαδή κατά την εφαρμογή ενός νόμου—, αλλά επίσης και εντός του νόμου (αντιμετωπίζονται ισότιμα χωρίς διακρίσεις από τον νομοθέτη) και δια του νόμου (οπότε θεσπίζεται υποχρέωση του νομοθέτη να επεμβαίνει διορθωτικά για την καταστολή πραγματικών ανισοτήτων). Η ισότητα που αναφέρεται στη συνταγματική διάταξη έχει την έννοια της αναλογικής ισότητας, ήτοι της «όμοιας μεταχείρισης των όμοιων και ανόμοιας των ανόμοιων καταστάσεων».
Μία ειδική μορφή ισότητας αποτελεί η ισότητα των δύο φύλων (αρ. 4 παρ. 2 σε συνδ. Αρ.116 παρ. 2 Συντ.), η οποία έχει μια έντονη δημιουργική διάσταση∙ με την αρνητική της έννοια, απαγορεύει τη δημιουργία άνισων καταστάσεων με βάση τη διαφορά φύλου∙ με τη θετική της έννοια, θεσπίζει υποχρέωση για ισότιμη παροχή ευκαιριών και δυνατοτήτων στα δύο φύλα για ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους, ατομική δράση και συμμετοχή στην κοινωνική και πολιτική ζωή.
Βασική προϋπόθεση για την εφαρμογή της ισότητας αποτελεί το αίτημα για αξιοκρατία. Η αρχή της αξιοκρατίας πηγάζει από τον συνδυασμό των διατάξεων 4 παρ. 1 και 5 παρ. 1 Συντ. και δηλώνει ακριβώς το δικαίωμα καθενός να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του και τη σταδιοδρομία του με βάση την αξία του και τις ικανότητές του.
Λαμβάνοντας υπόψιν όλα τα παραπάνω, καταλαβαίνουμε πως η ουσιαστική εφαρμογή αυτών των όψεων της Δικαιοσύνης (αναλογική ισότητα και αξιοκρατία) στον αθλητισμό είναι, τελικά, πιο σύνθετη και απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση.
Η βιολογία πίσω από τον νόμο
Σύμφωνα με τον Øyvind Sandbakk, καθηγητή αθλητικής επιστήμης στο UiT The Artic University της Νορβηγίας και διευθυντή της Νορβηγικής Σχολής Αθλητισμού Ελίτ (NTG), η διαφορά μεταξύ ανδρικών και γυναικείων επιδόσεων στον πρωταθλητισμό κυμαίνεται σε ποσοστό 8-12%, υπέρ των πρώτων. Αν και το μέγεθος του χάσματος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από το είδος του αθλήματος, σύμφωνα με την έρευνα «τα επίπεδα τεστοστερόνης συνδέονται γενικά με το μέγεθος και τη δύναμη των μυών, καθώς και με την υψηλότερη συγκέντρωση αιμοσφαιρίνης και συνεπώς με την καλύτερη πρόσληψη οξυγόνου. Έχει επίσης συσχετιστεί με μεγαλύτερη ανταγωνιστικότητα στους άνδρες».
Όλα αυτά συνηγορούν στη διχοτόμηση των αγωνισμάτων σε δύο κατηγορίες —ανδρών και γυναικών— προκειμένου να αποφευχθούν οι οποιεσδήποτε πιθανότητες αδικίας και πριμοδότησης του ενός ή του άλλου φύλου με τη νίκη. Και πράγματι, επιτυγχάνεται αυτό για τη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων. Αλλά, όπως είναι γνωστό, στη φύση δεν είναι όλα τόσο εύκολα και απλά. Εκτός από τους άνδρες και τις γυναίκες, υπάρχουν και τα intersex άτομα (διαφυλικά)∙ άτομα, δηλαδή, που δεν εμπίπτουν πλήρως στις νόρμες του ανδρός και της γυναικός, αλλά κινούνται περισσότερο μεταξύ των δύο βιολογικών φύλων. Δηλαδή, μπορεί εξωτερικά να εμφανίζουν όλα τα χαρακτηριστικά ενός άνδρα, ενώ βιολογικά να ορίζονται ως γυναίκες ή το αντίστροφο ή ακόμα να έχουν τα γεννητικά όργανα και των δύο φύλων.
Αυτή ήταν η περίπτωση της Stella Walsh πριν 90 χρόνια (πρώτη intersex ολυμπιονίκης), αυτή είναι και τώρα η περίπτωση της Imane Khelif.
Intersex και νομικό πλαίσιο για τον αθλητισμό
Είναι γεγονός πως το νομικό πλαίσιο για τη συμμετοχή των intersex ατόμων στον αθλητισμό είναι ένα θέμα που έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις και σε αντίθεση με τη συμμετοχή των διεμφυλικών (transgender) ατόμων στον αθλητισμό, δεν έχει αντιμετωπισθεί διεξοδικά και συνολικά. Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) έχει δηλώσει ότι κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να ασκεί τον αθλητισμό χωρίς διακρίσεις. Η συμμετοχή των αθλητών βασίζεται στο διαβατήριό τους και στους ισχύοντες ιατρικούς κανονισμούς.
Βρισκόμαστε, λοιπόν, μπροστά σε μία σύγκρουση δικαιωμάτων: του δικαιώματος στον αθλητισμό και ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας των intersex ατόμων από τη μια και του δικαιώματος σε δίκαιο και υγιή ανταγωνισμό βάσει των αρχών της ισότητας και της αξιοκρατίας από την άλλη. Και όπως σε κάθε σύγκρουση, το διακύβευμα είναι να επιτευχθεί η πρακτική εναρμόνιση των δικαιωμάτων που συγκρούονται. Ούτε ο πλήρης παραγκωνισμός αυτών των ατόμων, ούτε η αδιάκριτη ένταξή τους στη μία ή την άλλη κατηγορία (ανδρών/γυναικών) κατά βούληση είναι η λύση.
Η λύση;
Κατά τη γνώμη μου, η πρακτική εναρμόνιση μπορεί να επιτευχθεί με έναν τρόπο: ουδέτερες βιομετρικές εξετάσεις των αθλητών. Προς διασφάλιση του υγιούς ανταγωνισμού και της αρχής της ισότητας/αξιοκρατίας είναι θεμιτό να υποχωρήσει μερικώς το δικαίωμα κάθε αθλητή στην πληροφοριακή αυτοδιάθεση (άρ. 9Α Συντ.) και να ανέχονται να υπόκεινται σε εξειδικευμένες εξετάσεις ανά αγώνισμα και άθλημα∙ αυτές θα αποσκοπούν στη μέτρηση συγκεκριμένων ορμονών, σωματολογικών και άλλων βιομετρικών δεδομένων των αθλητών, ώστε να κατατάσσονται στην αγωνιστική κατηγορία που αρμόζει στο βιομετρικό τους υπόβαθρο. Προφανώς, όμως, για αυτό απαιτούνται χρονοβόρες και πολυδάπανες έρευνες, συναντήσεις εμπειρογνωμόνων και προσεκτική νομική κατάστρωση, ώστε να μην καταστρατηγηθεί το όλο οικοδόμημα και νοθευθεί ο ανταγωνισμός, αλλά, παράλληλα, ώστε να διαφυλαχθούν και προστατευθούν τα δικαιώματα όλων των αθλητών.
Και είναι ενέργειες που πρέπει να γίνουν, γιατί η πραγματικότητα ήταν πάντα η ίδια, αλλά ο κόσμος μας αλλάζει και μαζί με αυτόν και εμείς. Το δίκαιο υπάρχει για να χαράζει το πεδίο δράσης των ανθρώπων, ώστε να συνταιριάζονται οι ελευθερίες όλων χωρίς να ετεροπροσβάλλονται. Αλλά όταν ο νόμος σιωπά και το κενό δεν μπορεί να καλυφθεί αλλιώς, τι πεδίο δράσης χαράσσεται; Ποια δικαιώματα προστατεύονται και ποιες ελευθερίες συνταιριάζονται; Και βρισκόμαστε ακόμη μόνο στην αρχή του ζητήματος…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κ. Χ. Χρυσόγονος, Σ. Π. Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, Θεσσαλονίκη, 2017.
- Christine Ro (2024), The sports where women outperform men, bbc.com. Διαθέσιμο εδώ.
- Σ. Π. Βλαχόπουλος, Σύνταγμα: ερμηνεία κατ’ άρθρον/Άρθρο 16: Παιδεία, τέχνη, επιστήμη, syntagmawatch.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- ΔΟΕ για το θέμα της Καλίφ: «Κάθε άτομο έχει δικαίωμα στον αθλητισμό, το φύλο βασίζεται στο διαβατήριο των αθλητών», sportfm.gr. Διαθέσιμο εδώ.
