Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Ο Ύστερος Μεσαίωνας υπήρξε, για τις περισσότερες περιοχές της χώρας, περίοδος σημαντικών μεταβολών και ανακατατάξεων, καθώς η εξουσία των Βυζαντινών και των συναφών του Βυζαντίου δυναστειών κατέρρευσε, ενώ έλαβε χώρα μια σπάνια για την εποχή εκείνη κατάτμηση της εξουσίας σε μικρά πριγκιπάτα και δεσποτάτα. Ένα εξ αυτών, το οποίο διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο στην ιστορία της Δυτικής Ελλάδας ήταν το πριγκιπάτο των Τόκκων.
Η οικογένεια εμφανίζεται στα ελληνικά δρώμενα πρώτη φορά όταν ο Γουλιέλμος Τόκκος, από το ιταλικό Μπενεβέντο, ορίστηκε διοικητής της Κέρκυρας και τη Ζακύνθου, στις αρχές του ΙΔ΄ αιώνα. Λίγα χρόνια αργότερα, πέρασε στα χέρια του η διοίκηση και της Κεφαλλονιάς, ενώ ο γιός του Λεονάρδος Α΄ Τόκκος έλαβε από τους Βενετούς τον τίτλο του κόμη της Κεφαλλονιάς νωρίτερα από το 1357. Στη συνέχεια, ο Λεονάρδος επεκτάθηκε στη Λευκάδα το 1362, ενώ επεκτάθηκε και στη δυτική Στερεά, καταλαμβάνοντας λίγο αργότερα τη Βόνιτσα. Καθώς προσπαθούσε να εδραιώσει μια καλή σχέση με τον Πάπα, ο Λεονάρδος εκτόπισε τον ορθόδοξο ιεράρχη της Λευκάδας από την έδρα του, προσπαθώντας να στρέψει τους Έλληνες της περιοχής προς τον καθολικισμό.
Ο Λεονάρδος Α΄ πέθανε το 1375/6, αφήνοντας επικυρίαρχους στα Επτάνησα τη χήρα σύζυγό του, Μαγδαληνή Μπουονελμόντι, και τους δύο ανήλικους γιούς του, Κάρολο Α΄ και Λεονάρδο Β΄. Την εποχή εκείνη, οι κτήσεις των Τόκκων στη Βόνιτσα και τη Λευκάδα αντιμετώπισαν αλλεπάλληλες επιδρομές από τους στρατιώτες του Σπάτα, ηγεμόνα της Άρτας. Οι συγκρούσεις που συνέβαιναν στο βασίλειο της Νάπολης έκανε ακόμα πιο επισφαλή τη θέση της Μαγδαληνής, καθώς το βασίλειο στράφηκε εναντίον της, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να στραφεί ακόμα περισσότερο στη βοήθεια των Ενετών. Ο Λατ, πριν καν ενηλικιωθεί, ξεκίνησε να οργανώνει την οχύρωση της Λευκάδας και της Βόνιτσας. Διέθετε μια πολύ ισχυρή προσωπικότητα, η οποία του επέτρεψε να είναι μοναδικός κύριος του Δουκάτου μέχρι το 1399, ενώ κατάφερνε να εκμεταλλεύεται τις διενέξεις των μεγαλύτερων δυνάμεων προς όφελός του. Το 1393 παντρεύτηκε την κόρη του Δούκα των Αθηνών, και λίγο καιρό αργότερα έστειλε τον αδερφό του να καταλάβει το δουκάτο αυτό, όταν πέθανε ο πεθερός του. Η γυναίκα του τον επηρέασε ως προς την πολιτική την οποία θα ασκούσε, καθώς τον κατέστησε φιλέλληνα, με αποτέλεσμα, σε αντίθεση με τον πατέρα του, ο Κάρολος να αφήσει τους ορθόδοξους υπηκόους του να ασκήσουν την πίστη τους. Η φιλελληνική του πολιτική είχε ως αποτέλεσμα οι Έλληνες να του συμπαρασταθούν στις επόμενες του κινήσεις, μια εκ των οποίων ήταν η εκδίωξη των Αλβανών από την Ακαρνανία και η κατάληψή της από τον ίδιο. Ιδιαίτερη σημασία είχε η κατάληψη του οχυρού του Βάρνακα, στη σημερινή Κανδήλα, η οποία προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση στον ελληνικό κόσμο. Ο θάνατος του ικανού ηγέτη τους το 1399, του Σπάτα, τον βοήθησε ιδιαίτερα στην επέκτασή του αυτή. Το έτος εκείνο όρισε και τον αδερφό του, Λεονάρδο Β΄, κυβερνήτη της Ζακύνθου. Την εποχή εκείνη έγινε αισθητή και η εξάπλωση των Τούρκων στην Δυτική Ελλάδα, οι οποίοι κατέλαβαν το Αγγελόκαστρο, σημαντικό κάστρο της οικογένειας Σπάτα επί του Αχελώου.
Η επέκταση των Τούρκων θορύβησε και τους Βενετούς, οι οποίοι κατέλαβαν το κάστρο της Ναυπάκτου το 1407. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Κάρολος Τόκκος προσεκλήθη στα Ιωάννινα από τον κυβερνήτη της πόλης, Σίμωνα Στρατηγόπουλο, ώστε να επαναφέρει τη σταθερότητα στην περιοχή, η οποία υπέφερε από επιδρομές. Η προσπάθειά του αυτή απέτυχε, καθώς ο πρίγκηπας του Αργυροκάστρου Ζενεβέσης μαζί με τον Μουρίκη Σπάτα τον κέρδισαν σε μάχη στα βόρεια των Ιωαννίνων, παρά την αμέριστη στήριξη των Ιωαννιτών. Καθώς την εποχή εκείνη στους Οθωμανούς λάμβαναν χώρα δυναστικές διαμάχες, ο Κάρολος επέλεξε να συμμαχήσει με τον εμίρη Μουσά, εξασφαλίζοντας έτσι τα νώτα του από την τουρκική απειλή. Ο Μουρίκης Σπάτα είχε πλέον χάσει σημαντικό τμήμα της δύναμής του, με αποτέλεσμα να μπορέσει ο Κάρολος με τον Λεονάρδο να εκστρατεύσουν αποτελεσματικά εναντίον του. Το 1415 (κατά ορισμένες πηγές το 1416), η Άρτα έπεσε στα χέρια των Τόκκων, εξέλιξη η οποία έκανε ιδιαίτερα χαρούμενους τους ντόπιους.
Η Ήπειρος, η Ακαρνανία και τα Ιόνια Νησιά ανήκαν ξανά στο ίδιο κράτος, μετά από δύο αιώνες. Ο Κάρολος αυτοανακυρήχθηκε Δεσπότης των Ιωαννίνων και της Άρτας, ενώ προσπαθούσε με πολλούς τρόπους να επιδείξει την ελληνικότητά του – παρότι, όπως προαναφέραμε, ήταν ιταλικής καταγωγής. Την εποχή εκείνη ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος, Αυτοκράτορας του Βυζαντίου, του αναγνώρισε τον τίτλο του Δεσπότη της Ηπείρου, θέλοντας να δείξει την αναγνώρισή του σε έναν άξιο ηγεμόνα.
Την επόμενη δεκαετία οι Τόκκοι στράφηκαν στην Πελοπόννησο, προσπαθώντας να επεκταθούν χρησιμοποιώντας ως βάση τη Ζάκυνθο. Εν έτει 1421 κατέλαβαν την Ηλίδα, ώστε να προσβάλουν τις κτήσεις του αντίπαλου πρίγκηπα της Αχαϊας Τσεντουριόνε. Ωστόσο, σύντομα οι Βυζαντινοί στράφηκαν εναντίον του, καθώς ο Κάρολος επιτέθηκε σε στρατό του Δεσποτάτου του Μυστρά, με αποτέλεσμα ο νέος Βυζαντινός Αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ να έρθει στην Πελοπόννησο το 1427 και να πολιορκήσει την Γλαρέντζα, προπύργιο των Τόκκων. Η πολιορκία αυτή, σε συνδυασμό με την καθοριστική ήττα του στόλου του Τόκκου στις Εχινάδες νήσους οδήγησε στην συμφωνία ειρήνης, με βάση την οποία οι Τόκκοι αποχωρούσαν από την Πελοπόννησο. Μάλιστα, ο Κάρολος πάντρεψε την ανιψιά του, Μαγδαληνή, με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο (αργότερα τελευταίο Αυτοκράτορα του Βυζαντίου) για να διασφαλίσει την εύνοια των Βυζαντινών.
Η παρακμή του κράτους των Τόκκων ξεκίνησε με τον θάνατο του Καρόλου Α΄ το 1429. Ο νόμιμος διάδοχος και ανιψιός του Καρόλου, Κάρολος Β΄ Τόκκος, βρέθηκε αντίπαλος των Οθωμανών, καθώς ο νόθος γιός του Καρόλου Α΄ προσέφυγε στον Σουλτάνο Μουράτ Β΄ ώστε να καταλάβει μεγαλύτερη περιοχή του βασιλείου. Το 1430 οι Οθωμανοί με τον Καρά Σινάν Πασά κατέλαβαν τα Ιωάννινα και επέβαλλαν φόρο υποτέλειας στον Τόκκο. Αργότερα, ο Μουράτ εισέβαλλε στην Ακαρνανία και κατέστρεψε πολλές πόλεις, αναγκάζοντας τους Ακαρνάνες να αποχωρήσουν από τις πιο εκτεθειμένες κωμοπόλεις τους, και να καταφύγουν σε πιο δυσπρόσιτα, ορεινά μέρη, στα οποία και κατοίκησαν για τους επόμενους αιώνες, γεγονός το οποίο μνημονεύεται ακόμα και σήμερα σε δημοτικά τραγούδια της περιοχής. Ο Κάρολος Β΄ Τόκκος πέθανε το 1448, αφήνοντας διάδοχο τον ανήλικο γιό του Λεονάρδο Β΄. Την περίοδο εκείνη οι Τούρκοι κατέλαβαν την Άρτα, ενώ οι Λευκαδίτες στράφηκαν στη Βενετία για βοήθεια έναντι της επερχόμενης τουρκικής απειλής. Την εποχή εκείνη, και ιδίως κατά τον Α΄ Ενετοτουρκικό Πόλεμο (1463 – 1479) η Ζάκυνθος δέχθηκε πολλούς πρόσφυγες από την Δυτική Ελλάδα, ενώ το 1479 οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κεφαλλονιά.
Η οικογένεια των Τόκκων έφυγε εξόριστη στην Ιταλία, όπου κατοικούσαν ακόμα άλλοι κλάδοι της ίδιας οικογένειας, ενώ τελευταίος της εκπρόσωπος στην Ελλάδα ήταν ο Αντώνιος Τόκκος. Η οικογένεια των Τόκκων μάλιστα κρατούσε τον τίτλο του Δεσπότη της Ηπείρου ως τον δέκατο έβδομο αιώνα μ.Χ., ενώ προσπαθώντας να δώσουν μεγαλύτερη βάση στην ελληνική τους καταγωγή διατείνονταν ότι ήταν απόγονοι του Πύρρου. Μπορεί να μην ήταν, ούτε απόγονοι του Πύρρου ούτε Έλληνες στην καταγωγή, αλλά σίγουρα τους αξίζει μια θέση μεταξύ των πρώτων Φιλελλήνων, χάρη στις πολιτικές τις οποίες άσκησαν ως ηγεμόνες της Δυτικής Ελλάδας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Nada Zečević (2015), The Tocco of the Greek Realm: Nobility, Power and Migration in Latin Greece (14th – 15th centuries), Βοσνία – Ερζεγοβίνη: εκδόσεις Makart.
- Tocco family, alchetron.com, Διαθέσιμο εδώ
