Του Παύλου Κουλιάλη,
Η αρχή της αναλογικότητας αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς περιορισμούς των περιορισμών στην άσκηση συνταγματικών δικαιωμάτων στο ελληνικό δίκαιο. Πρόκειται για μια θεμελιώδη αρχή που εξασφαλίζει ότι οποιοσδήποτε περιορισμός συνταγματικών δικαιωμάτων είναι νόμιμος, αναγκαίος και εύλογος, διασφαλίζοντας έτσι την ισορροπία μεταξύ των ατομικών δικαιωμάτων και του δημόσιου συμφέροντος.
Η αρχή της αναλογικότητας είναι βασικό στοιχείο της συνταγματικής θεωρίας και της δικαιικής πρακτικής σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 του Συντάγματος και ορίζει ότι οποιοσδήποτε περιορισμός των συνταγματικών δικαιωμάτων πρέπει να πληροί τρεις βασικές προϋποθέσεις. Ήτοι, την καταλληλότητα, την αναγκαιότητα και την αναλογικότητα με τη στενή έννοια του όρου (stricto sensu αναλογικότητα). Πιο συγκεκριμένα:
- Καταλληλότητα: Ο περιορισμός πρέπει να είναι κατάλληλος και πρόσφορος για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού. Δηλαδή, πρέπει να συμβάλλει αποτελεσματικά στην επίτευξη ενός θεμιτού σκοπού.
- Αναγκαιότητα: Ο περιορισμός πρέπει να είναι αναγκαίος, δηλαδή δεν πρέπει να υπάρχει λιγότερο επαχθής μέσο που να μπορεί να επιτύχει τον ίδιο σκοπό με τον ίδιο βαθμό αποτελεσματικότητας.
- Αναλογικότητα με τη στενή έννοια του όρου: Ο περιορισμός πρέπει να είναι ανάλογος με τον επιδιωκόμενο σκοπό, δηλαδή η επιβάρυνση που επιφέρει να μην υπερβαίνει τα οφέλη που προσφέρει.
Η ελληνική νομολογία έχει επανειλημμένα χρησιμοποιήσει την αρχή της αναλογικότητας για την αξιολόγηση περιορισμών των συνταγματικών δικαιωμάτων. Κυρίως το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) και το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο (ΑΕΔ) έχουν εκδώσει σειρά αποφάσεων που υπογραμμίζουν τη σημασία της αναλογικότητας. Σε πληθώρα αποφάσεων, το ΣτΕ έχει εφαρμόσει την αρχή της αναλογικότητας για να διασφαλίσει ότι οι νομοθετικοί και διοικητικοί περιορισμοί των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι νόμιμοι και δικαιολογημένοι. Λόγου χάρη:
- ΣτΕ 460/2013: Το δικαστήριο έκρινε ότι ο περιορισμός της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι για λόγους δημόσιας τάξης πρέπει να είναι αναλογικός προς τον επιδιωκόμενο σκοπό, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι συγκεκριμένοι περιορισμοί ήταν υπερβολικοί και, κατά συνέπεια, αντισυνταγματικοί.
- ΣτΕ 295/2014: Η απόφαση αυτή εξέτασε την αναγκαιότητα και καταλληλότητα περιορισμών στη χρήση δημόσιου χώρου για την έκφραση απόψεων. Το ΣτΕ έκρινε ότι οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν από τις αρχές ήταν αναγκαίοι και κατάλληλοι για την προστασία της δημόσιας τάξης και της ασφάλειας.
Το ΑΕΔ έχει, επίσης, ασχοληθεί με την αρχή της αναλογικότητας, ιδίως σε περιπτώσεις που αφορούν τη σύγκρουση μεταξύ ατομικών δικαιωμάτων και δημόσιου συμφέροντος. Π.χ. ΑΕΔ 15/2008: Η απόφαση αυτή έκρινε ότι η απαγόρευση της δημοσιοποίησης προσωπικών δεδομένων χωρίς τη συγκατάθεση του υποκειμένου ήταν ανάλογη προς τον σκοπό της προστασίας της ιδιωτικότητας, δεδομένου ότι η επιβάρυνση ήταν μικρή σε σχέση με το όφελος της προστασίας των προσωπικών δεδομένων.
Η αρχή της αναλογικότητας εφαρμόζεται σε ποικίλες περιπτώσεις, από την προστασία της ιδιωτικότητας και της ελευθερίας του λόγου έως την ασφάλεια και τη δημόσια τάξη. Ωστόσο, η εφαρμογή της δεν είναι πάντα εύκολη και παρουσιάζει προκλήσεις για όλα τα κρατικά όργανα (νομοθέτη, διοίκηση, δικαστήρια). Η ελευθερία του λόγου είναι ένα από τα πιο θεμελιώδη δικαιώματα, αλλά δεν είναι απόλυτο. Η νομοθεσία και η νομολογία προβλέπουν περιορισμούς για την προστασία της δημόσιας τάξης, της ηθικής και των δικαιωμάτων τρίτων. Η δε αρχή της αναλογικότητας διασφαλίζει ότι οι περιορισμοί αυτοί δεν υπερβαίνουν τα αναγκαία όρια.
Με την εξέλιξη της τεχνολογίας, η προστασία της ιδιωτικότητας γίνεται όλο και πιο σημαντική. Οι νομοθετικοί περιορισμοί που αφορούν την επεξεργασία και τη δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων πρέπει να είναι ανάλογοι προς τον επιδιωκόμενο σκοπό της προστασίας της ιδιωτικότητας, όπως έχει αναγνωριστεί και από το ΑΕΔ. Η δημόσια ασφάλεια συχνά απαιτεί την επιβολή περιορισμών στα συνταγματικά δικαιώματα. Η αναλογικότητα εξασφαλίζει ότι οι περιορισμοί αυτοί δεν είναι υπερβολικοί και ότι επιτυγχάνουν την ισορροπία μεταξύ της προστασίας της ασφάλειας και του σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων.
Η αρχή της αναλογικότητας αποτελεί έναν κρίσιμο παράγοντα στον περιορισμό των συνταγματικών δικαιωμάτων στο ελληνικό δίκαιο. Μέσω της νομολογίας του ΣτΕ και του ΑΕΔ, η αρχή αυτή εφαρμόζεται για να διασφαλίσει ότι οι περιορισμοί είναι κατάλληλοι, αναγκαίοι και ανάλογοι προς τους επιδιωκόμενους σκοπούς. Ωστόσο, η εφαρμογή της δεν είναι πάντα εύκολη και απαιτεί λεπτομερή ανάλυση κάθε περίπτωσης. Η ισορροπία μεταξύ ατομικών δικαιωμάτων και δημόσιου συμφέροντος παραμένει μια δυναμική και συνεχώς εξελισσόμενη πρόκληση για το νομικό σύστημα της Ελλάδας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κώστας Χ. Χρυσόγονος – Σπύρος Β. Βλαχόπουλος με τη συνδρομή της Στέλλας Χριστοφορίδου, Δικηγόρου, Υπ. ΔΝ, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017.
