Της Δήμητρας Μίγγου,
Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τις ψυχικές ασθένειες, μια ψυχική διαταραχή «χαρακτηρίζεται από μια κλινικά σημαντική διαταραχή στη γνωστική λειτουργία, τη συναισθηματική ρύθμιση ή τη συμπεριφορά ενός ατόμου». Παρά το στίγμα που επιβιώνει ακόμα στις σύγχρονες κοινωνίες, οι περισσότεροι πληθυσμοί έχουν αποδεχθεί αυτόν τον ορισμό για τις ψυχικές διαταραχές. Ωστόσο, τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι και όσοι υπέφεραν από ψυχικά νοσήματα δεν είχαν και την καλύτερη μεταχείριση στον διάβα των αιώνων…
Προτού ξεκινήσουμε, χρειάζεται να αναφέρουμε ότι η αιτιολογία των νοσημάτων αυτών μπορεί να είναι περίπλοκη ή δύσκολη στο να διαλευκανθεί. Αν προχωρούσαμε, όμως, σε μια πιο ευρεία ταξινόμηση των αιτιολογιών που έχουν προταθεί ανά την ιστορία, θα διακρίναμε τρεις βασικές κατηγορίες εξηγήσεων των ψυχικών ασθενειών: υπερφυσικές, σωματογενείς και ψυχογενείς. Όταν μια ασθένεια αποδίδεται σε υπερφυσικά αίτια, θεωρείται ότι οφείλεται σε δαίμονες, κακά πνεύματα, κατάρες, αμαρτίες, στην οργή των θεών ή ακόμα και σε εκλείψεις ή τις κινήσεις των πλανητών (lunatic=τρελός, από τη λατινική λέξη “luna” για το φεγγάρι). Μια σωματογενής ψυχική νόσος σχετίζεται με ανωμαλίες στη λειτουργία του σώματος, οι οποίες προκαλούνται από ασθένειες, εγκεφαλική βλάβη ή είναι κληρονομικές. Τέλος, ψυχογενή νοσήματα θεωρούνται όσα προκύπτουν από τραυματικές ή αγχωτικές εμπειρίες και από την αλλοίωση των αισθήσεων και της αντίληψης του ατόμου.
Αρχίζοντας ήδη από προϊστορικές περιόδους (περίπου 7.000 χρόνια πριν), παρατηρούμε τον τρυπανισμό, μια ιδιαίτερη τεχνική που φανερώνει την πίστη των πρώιμων κοινωνιών σε υπερφυσικές αιτίες. Η θεραπεία περιελάβανε τη διάνοιξη μιας τρύπας στον θόλο του κρανίου του ασθενούς με αυτοσχέδια εργαλεία. Η ιδέα πίσω από αυτήν την πρακτική είναι ότι ο ασθενής είχε καταληφθεί από κάποιον δαίμονα ή πνεύμα και, επομένως, η επιλογή του τρυπανισμού ως θεραπεία χρησιμοποιούνταν για να εξέλθει το κακό πνεύμα από το σώμα του, μέσω της τρύπας στο κρανίο. Οι εξορκισμοί ήταν επίσης μια διαδεδομένη θεραπευτική τεχνική μεταξύ αρχαίων Ελληνικών, Αιγυπτιακών, Εβραϊκών και Κινεζικών πολιτισμών, με τη χρήση μαγείας και ειδικών προσευχών.
Ένα πολύ σημαντικό και ριζοσπαστικό για την εποχή βήμα στην αποδέσμευση των ψυχικών —και όχι μόνο— ασθενειών από υπερφυσικά αίτια έκανε ο Ιπποκράτης. Με τη σωματογενή θεωρία του περί χυμών, αναγνωρίζει τέσσερις χυμούς στο ανθρώπινο σώμα: την κίτρινη χολή (προερχόμενη από το ήπαρ), τη μαύρη χολή (προερχόμενη από τον σπλήνα), το αίμα (προερχόμενο από την καρδιά) και το φλέγμα (προερχόμενο από τον εγκέφαλο). Ταυτίζει, έτσι, την ασθένεια με την ανισορροπία μεταξύ αυτών των χυμών: οποτεδήποτε διαταραχθεί η ισορροπία ανάμεσα στις ποσότητες των χυμών, προκύπτει μια αντίστοιχη ασθένεια, με συνέπεια ο περίσσιος χυμός να πρέπει να αφαιρεθεί ή ο ελλιπής χυμός να αναπληρωθεί. Για παράδειγμα, η μελαγχολία (μέλαινα=μαύρη + χολή) προέκυπτε όταν υπήρχε περίσσεια της μαύρης χολής στον ασθενή και ήταν μία από τις 4 κατηγορίες στις οποίες ο Ιπποκράτης χώρισε τις ψυχικές ασθένειες (οι υπόλοιπες ήταν η επιληψία, η μανία και η φρενίτιδα). Ο ίδιος δεν πίστευε ότι οι ψυχικές ασθένειες ήταν ντροπιαστικές ή ότι οι ψυχασθενείς θα έπρεπε να κατηγορούνται για τη συμπεριφορά τους. Μάλιστα, εκείνη την περίοδο η φροντίδα των ασθενών αυτών αποτελούσε έργο της οικογένειάς τους και όχι ευθύνη της πολιτείας.
Η χυμοπαθολογική θεωρία του Ιπποκράτη, με ό,τι αυτή συνεπάγεται όσον αφορά τη μεταχείριση των ψυχασθενών, απορρίφθηκε από ορισμένους μετέπειτα ιατρούς αλλά έγινε αποδεκτή από αρκετούς άλλους, όπως ο Γαληνός. Ωστόσο, αυτή η πρόοδος (με βάση τα δεδομένα της εποχής) στην κατανόηση και στην αντίληψη των ψυχικών διαταραχών δεν άργησε να αναιρεθεί σχεδόν ολοκληρωτικά, με τον ερχομό του Μεσαίωνα. Σημειώνεται μια τεράστια οπισθοδρόμηση και στροφή σε υπερφυσικά αίτια για την εξήγηση των ασθενειών — ψυχικών και μη. Εκτελέσεις, ξυλοδαρμοί και πολλών ειδών περιορισμοί εφαρμόζονταν σε ακραίες περιπτώσεις προς τους ψυχασθενείς, ενώ οι εξορκισμοί, οι προσευχές και άλλα θρησκευτικά μέσα αντικαθιστούν οποιαδήποτε επιστημονική θεραπεία. Η αστρολογία, με τη χρήση αστρολογικών χαρτών, φαίνεται επίσης να κατέχει έναν εξέχοντα ρόλο στη διάγνωση.
Στη διάρκεια του 16ου αιώνα, αρχίζει η δημιουργία ασύλων όπου στεγάζονταν οι ψυχασθενείς. Τέτοια ιδρύματα αποσκοπούσαν στη στέγαση και στον κοινωνικό εγκλεισμό των ψυχασθενών, αλλά και των εγκληματιών, των φτωχών, των άστεγων και των άνεργων. Οι περισσότεροι από αυτούς κρατούνταν παρά τη θέλησή τους, ζούσαν υπό άθλιες συνθήκες, τούς αλυσοδένανε στους τοίχους και συχνά τους εξέθεταν δημόσια σε κοινό που πλήρωνε για να τούς δει. Οι ψυχικές διαταραχές θεωρούνταν κυρίως σωματογενείς, οπότε αντιμετωπίζονταν με εμετικά και αφαιμάξεις. Όσοι έπασχαν από κάποια ψυχική νόσο παρομοιάζονταν με τα ζώα: θεωρούνταν ότι δε διέθεταν λογική, ότι ήταν ικανοί για «αδικαιολόγητη» βία, ότι δεν είχαν αυτοέλεγχο και ότι μπορούσαν να ζουν σε απαίσιες συνθήκες χωρίς να παραπονιούνται.
Μια πιο ηθική αντιμετώπιση των νόσων αυτών άρχισε να ευδοκιμεί κατά το τέλος του 18ου αιώνα, μετά από διαμαρτυρίες. Ο Γάλλος ψυχίατρος Φιλίπ Πινέλ πρωτοστάτησε σε αυτήν την προσπάθεια, διατάζοντας την απελευθέρωση των ψυχασθενών από τις αλυσίδες τους, την τοποθέτησή τους σε ηλιόλουστα δωμάτια και προτείνοντας τη σωματική άσκηση ως μέρος του προγράμματός τους. Διαμορφώνεται, δηλαδή, μια πιο ανθρωποκεντρική και ανθρωπιστική προσέγγιση στη θεραπεία των πασχόντων. Στις ΗΠΑ, στη διάρκεια του 19ου αιώνα, σημαντική φιγούρα υπήρξε η Dorothea Dix, η οποία, όντας αγανακτισμένη από τη συστηματική κακομεταχείριση των ψυχικά ασθενών, κινητοποίησε την πολιτεία και συγκέντρωσε μεγάλα χρηματικά ποσά για την ανέγερση νοσοκομείων και ασύλων. Ως θεραπευτικό μέσο παρατηρούμε τον υπνωτισμό, με κύριο εκπρόσωπο τον Franz Anton Mesmer. Ο ίδιος θεωρούσε ότι οι πλανήτες ασκούν άμεση επίδραση στο ανθρώπινο σώμα και αλληλοεπιδρούν με αυτό (ζωικός μαγνητισμός) και ο υπνωτισμός (ή μεσμερισμός) συνέβαινε σε ένα περιβάλλον υποβολής (εξού και η αγγλική λέξη mesmerizing=καθηλωτικός, σαγηνευτικός).
Αρκετές θεραπείες προτάθηκαν στη διάρκεια του 20ού αιώνα, ορισμένες από τις οποίες μάς είναι γνωστές. Η λοβοτομή, για παράδειγμα, προέβλεπε την καταστροφή τμημάτων του μετωπιαίου λοβού του εγκεφάλου με χειρουργικά εργαλεία. Κάποιοι ασθενείς μπορεί να εμφάνιζαν κάποια βελτίωση μετά τη διαδικασία, αλλά αρκετοί εισέρχονταν σε μια «φυτική» κατάσταση. Η θεραπεία κώματος με ινσουλίνη (θεραπεία με ινσουλινικό σοκ) εφαρμοζόταν κυρίως σε ασθενείς με σχιζοφρένεια και περιελάβανε επανειλημμένες ενέσεις με μεγάλες δόσεις ινσουλίνης, οι οποίες τοποθετούσαν τον ασθενή σε κώμα καθημερινά. Η θεραπεία με μετραζόλη πραγματοποιούνταν με ενέσεις μετραζόλης, ενός διεγερτικού, και προκαλούσε σπασμούς και κρίσεις, οδηγώντας σε βλάβες του μυοσκελετικού συστήματος. Η μετραζόλη αποσύρθηκε το 1982, αλλά η συγκεκριμένη θεραπεία ήταν η πρόδρομη της θεραπείας με ηλεκτροσόκ, η οποία χρησιμοποιείται και σήμερα σε ακραίες περιπτώσεις κατάθλιψης, μανίας και κατατονίας.
Ειδική αναφορά αξίζει να γίνει στις κοινωνικές αντιλήψεις που αφορούν τις γυναίκες που έπασχαν από ψυχικές διαταραχές ανά τους αιώνες. Η ίδια η λέξη «υστερία» (υστέρα=μήτρα) επινοήθηκε από αρχαίους πολιτισμούς για να περιγράψει την κατάσταση κατά την οποία η μήτρα μιας γυναίκας περιφέρεται μέσα στο σώμα της με αποτέλεσμα να ασκεί πίεση σε άλλα «όργανα». Για την αποφυγή της «υστερίας» προτείνοταν η τεκνοποίηση, γεγονός που χρησιμοποιήθηκε ως μέσο εκβιασμού για πολλές γυναίκες, ενώ η λέξη ακόμα χρησιμοποιείται οποτεδήποτε θεωρείται ότι μια γυναίκα αντιδρά υπερβολικά, ακόμα κι αν κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Από την άλλη, στα μεσαιωνικά χρόνια, οι ψυχικά ασθενείς γυναίκες διώκονταν ως μάγισσες: θεωρούνταν ότι ήταν δαιμονισμένες και τις έκαιγαν στην πυρά.
Ακόμη κι αν το στίγμα γύρω από τις ψυχικές διαταραχές δεν έχει πλήρως εξαλειφθεί, έχει σίγουρα σημειωθεί κάποια πρόοδος στην προσπάθειά μας να καταλάβουμε και να θεραπεύσουμε τις διαταραχές αυτές. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε πότε κάποιος χρειάζεται βοήθεια και να μη διστάζουμε σε καμιά περίπτωση να τη ζητήσουμε, όταν τη χρειαστούμε. Ένα υγιές σώμα δεν είναι τίποτα χωρίς μια υγιή ψυχή — ή μια ψυχή που παλεύει να γίνει υγιής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- History of Mental Illness, NOBA Project. Διαθέσιμο εδώ
- A History of Mental Illness Treatment: Obsolete Practices, CSP Global. Διαθέσιμο εδώ
- The History of Mental Illness, LibreTexts. Διαθέσιμο εδώ
- Mental Health Treatment: Past and Present, OpenStaxCollege. Διαθέσιμο εδώ
- Η ιστορία της “υστερίας” και πώς η επιστήμη μπορεί να είναι σεξιστική, Social Policy. Διαθέσιμο εδώ
