Του Φωκίωνα Δανιηλίδη,
Ο Αλέξανδρος Πασπάτης ήταν Έλληνας λόγιος της Κωνσταντινούπολης, ιατρός και ερασιτέχνης βυζαντινολόγος και ανήκει στην γενιά συγγραφέων και διανοούμενων που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ελληνικής ιστορικής έρευνας. Έζησε κατά τον 19ο αιώνα, σε μια περίοδο έντονων πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών για την Ελλάδα και την Ευρώπη γενικότερα. Κατά κάποιον τρόπο, πρόκειται για έναν “Homo Universalis” του 19ου αιώνα, του οποίου η συνεισφορά του για τον ελληνισμό, αν και αδιαμφισβήτητη, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή, εκτός του ακαδημαϊκού κόσμου.
Ο Πασπάτης γεννήθηκε στη Χίο το 1814 και αποχωρίστηκε σε νεαρή ηλικία τον πατέρα του. Μετά από την ιστορική σφαγή του 1822, αιχμαλωτίστηκε και πουλήθηκε ως σκλάβος. Αγοράστηκε από την μητέρα του και αφού στάλθηκε στην Αμερική μαζί με άλλα 12 παιδιά, βρήκε καταφύγιο στην Βοστώνη. Η Ελληνική Επανάσταση και το γενικότερο κλίμα της εποχής, δεν επέτρεψε στον Πασπάτη και τα αδέρφια του να μείνουν στο νησί, οπότε η ξενιτιά ήταν μονόδρομος. Εκεί, υιοθετήθηκε από μία οικογένεια Αμερικάνων φιλελλήνων και ευνοήθηκε από το γενικότερο φιλελληνικό κίνημα που επικρατούσε στην Ηνωμένες Πολιτείες εκείνη την εποχή, ιδιαίτερα μετά από την σφαγή της Χίου. Ολοκλήρωσε τις πρώτες του σπουδές στο Κολλέγιο “Armherst” της Μασαχουσέτης και ύστερα συνέχισε τις σπουδές του στην ιατρική στην Ευρώπη στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και της Πίζας. Ενώ εκείνος διέπρεπε στην Αμερική, πίσω στην Ελλάδα η κατάσταση ήταν εντόνως απογοητευτική. Αν και δημιουργήθηκε το ελληνικό κράτος το 1830, οι ρυθμοί ζωής ήταν ιδιαίτερα αργοί και σίγουρα δεν μπορούσαν να συμβαδίζουν με τους ρυθμούς του Πασπάτη. Οι πόρτες για το λατρεμένο του νησί έμειναν κλειστές.
Το 1840 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου αργότερα διορίστηκε διευθυντής της χειρουργικής και έπειτα της παθολογικής κλινικής του Ελληνικού Νοσοκομείου των Επτά Πύργων και το 1851 προήχθη σε γενικός διευθυντής του νοσοκομείου, μία θέση την οποία διατήρησε μέχρι το 1856. Το 1862 εξέδωσε το ιατρικό έργο «Υπόμνημα περί του Γραικικού Νοσοκομείου των Επτά Πύργων», το οποίο θεωρείται πρωτοπόρα έρευνα για τα δεδομένα της τότε εποχής και έχει λάβει επαίνους από σύγχρονους συγγραφείς, όπως ο Ιωάννης Λασκαράτος και ο Κωνσταντίνος Τρομπούκης. Ενίοτε υπηρετούσε ως Έφορος Υγείας και το 1866 διετέλεσε Έλληνας εκπρόσωπος στην Διεθνή Σύνοδο του 1866. Από το 1887 έως το 1891 ήταν πρώτος Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Δρομοκαϊτείου Ψυχιατρείου. Απεβίωσε το 1891 στην Αθήνα.
Επιπλέον, παράλληλα με την άσκηση της ιατρικής και την ερευνητική εργασία του στην επιδημιολογία, αφοσιώθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στη μελέτη της ιστορίας, της αρχαιολογίας και της γλωσσολογίας. Μιλούσε άπταιστα 16 γλώσσες και σε συνεργασία με άλλους πέντε Έλληνες ίδρυσε τον Φιλολογικό Σύλλογο της Κωνσταντινουπόλεως. Το συγγραφικό του έργο αποτελούν συγγράμματα σχετικά με το Βυζάντιο ιδιαιτέρου ιστορικού ή γλωσσολογικού περιεχομένου. Μέσω αυτού δηλώνει υποστηρικτής της ιστοριογραφικής σχολής του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, καθώς αναφέρεται στους Βυζαντινούς ως «Έλληνες», αποδεχόμενος κατ’ αυτόν τον τρόπο την βυζαντινή περίοδο ως μέρος της Ελληνικής ιστορίας, μία άποψη η οποία δεν ήταν κοινώς αποδεκτή. Κατά την διαμονή του στην Κωνσταντινούπολη μελετούσε την τοπογραφία της πόλης με ιδιαίτερη έμφαση στην φθορά που είχε προκληθεί σε αυτήν από τους Γάλλους εργολάβους που ήταν υπεύθυνοι για την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ Παρισιού και τη Πόλεως, με σκοπό την διάσωση της βυζαντινής μνήμης.
Αυτός ήταν ο λόγος που συνέγραψε πολλά έργα στα οποία περιέγραφε την Πόλη στην αρχική της μορφή, προτού αυτή αλλοιωθεί από τις σύγχρονες κατασκευές. Οι μελέτες του Πασπάτη, αν και, πλέον, θεωρούνται σε θεωρητικό επίπεδο παρωχημένες, χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα στην ιστορική έρευνα. Η ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και η αναβίωση της ελληνικής παιδείας ήταν προτεραιότητες για το νέο ελληνικό κράτος. Πολλοί Έλληνες σπούδασαν στο εξωτερικό και επέστρεψαν για να συνεισφέρουν στη χώρα. Ο Πασπάτης ήταν ένα τέτοιο παράδειγμα, καθώς σπούδασε στο εξωτερικό και επέστρεψε για να εργαστεί ως γιατρός και να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία και την ιστοριογραφία. Η ζωή και το έργο του Αλέξανδρου Πασπάτη αντικατοπτρίζουν τις προσπάθειες της Ελλάδας να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της ως σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, διατηρώντας παράλληλα τις παραδοσιακές αξίες και την πολιτιστική της κληρονομιά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αλέξανδρος Πασπάτης (2009), Πολιορκία και Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών εν έτει 1453, εκδ. Εκάτη, Αθήνα.
- Αλέξανδρος Πασπάτης, apan.gr, διαθέσιμο εδώ.
