Της Σάρας Μουράτι,
Η Κωδικολογία δεν είναι μια αυτόνομη επιστήμη. Αποτελεί ένα υποσύνολό της Παλαιογραφίας και ασχολείται κυρίως με την ιστορία ενός κώδικα, ενώ, παράλληλα, αποζήτα να εκμαιεύσει χρήσιμες πληροφορίες για τα πολυποίκιλα τεχνικά στοιχεία του, το τόπο γραφής του και φυσικά για τη ταυτότητα του συγγραφέα του. Πολλές φόρες τείνει να συγχέεται λανθασμένα με την επιστήμη της Παλαιογραφίας που ασχολείται ως επί το πλείστον με την ιστορία της γραφής και τη μελέτη των σταδίων εξέλιξή της ανά τους αιώνες.
ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΩΔΙΚΑ
Οι απαρχές του κώδικα εντοπίζονται στην προϊστορία και ειδικότερα στη διφθέρα. Πιο συγκεκριμένα η διφθέρα ήταν ένα κομμάτι κατεργασμένου δέρματος που προοριζόταν για να χρησιμοποιηθεί ως γραφική ύλη. Από εκείνη προέκυψε στα ελληνιστικά χρόνια η περγαμηνή και κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες ο κώδικας, οποίος άρχισε να γίνεται δημοφιλής —ειδικά για τη συγγραφή σημαντικών εγγράφων— ήδη από τον 4ο και 5ο αιώνα και σταδιακά παραγκώνισε τη χρήση του παπύρου που από τον 11ο μ.Χ. αιώνα έπαψε να χρησιμοποιείται. Βέβαια, αξίζει να αναφερθεί ότι διαθέτουμε και ένα τεράστιο αριθμό παπύρινων και χαρτώων κωδίκων.
Ο τρόπος παράγωγης της διφθέρας και της περγαμηνής διέφερε σημαντικά, γεγονός που μαρτυρείται από νεότερες πήγες του 8ου αιώνα που μας παρέχουν σημαντικές πληροφορίες. Για τη δημιουργία, λοιπόν, της πρώτης επιλεγόταν η κατεργασία με δέψη και αντίστοιχα για τη δεύτερη η κατεργασία με στύψη. Η πρώτη ύλη ήταν εξίσου σημαντική για την κατασκευή τους και για αυτό χρησιμοποιούσαν κυρίως δέρματα μοσχαριών, προβάτων ακόμα και αιγών.
Η αιτιολόγηση των απαρχών και της δημιουργίας του κώδικα παραμένει αρκετά αμφιλεγόμενη ακόμα και σήμερα. Η διάδοσή του σε μεγάλο βαθμό, καθώς και η επικράτησή του έναντι του παπύρινου κυλίνδρου οφειλόταν αδιαμφησβήτητα στην εξάπλωση του χριστιανισμού και την καθιέρωσή του ως επίσημης θρησκείας. Υπήρχαν, όμως, και αρκετοί σημαντικοί πρακτικοί λόγοι που συνέβαλαν στην επικράτησή του. Για παράδειγμα, ο κώδικας ήταν αρκετά εύχρηστος λειτουργικά στη διαδικασία της ανάγνωσης και συνάμα είχε μεγαλύτερη αντοχή και διάρκεια ζωής, ενώ μπορούσε να ξεπλυθεί και να ξαναγραφτεί.
Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΕΝΟΣ ΚΩΔΙΚΑ
Ο κώδικας σχηματιζόταν από φύλλα διπλωμένα στα δύο, αν και ο αριθμός τους ανά τεύχος δεν ήταν ποτέ σταθερός. Μετά την καθιέρωσή του ως βασική μορφή βιβλίου απέκτησε σταδιακά και τα τυπικά χαρακτηριστικά του. Βασική μονάδα του κώδικα κατέστη το τετράδιον, ενώ συνηθώς για την αποφυγή χρωματικών αντιθέσεων επιδιωκόταν το εχέτριχον (εξωτερική πλευρά) και το εχέσαρκον (εσωτερική πλευρά) να τοποθετούνται αντικριστά. Παράλληλα, μετά το σχηματισμό των τευχών του, λάμβανε χώρα ο τετραγωνισμός και το χαράκωμα των σελίδων του. Αυτή η διαδικασία αποσκοπούσε στη δημιουργία ίδιας επιφάνειας γραφής σε κάθε σελίδα και φυσικά στο να υπάρχουν όμοια σε μέγεθος περιθώρια.
Ιδιαίτερη σημασία δινόταν και στην αρίθμηση των σελίδων τους. Αρκετά συνηθισμένη ήταν και η διακόσμηση/εικονογράφησή τους με μικρογραφίες, επίτιτλα και πρωτογράμματα, ενώ οι τεχνικές προδιαγραφές δημιουργίας τους παρουσίαζαν πολυποίκιλες ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες ανάλογα πάντα με την περιοχή και την εποχή.
Επιπροσθέτως, η αδυναμία εύρεσης ενός καινούριου κώδικα, λόγω του υπέρογκου κόστους του ή ακόμα και εξαιτίας της μη δυνατότητας προμήθειας περγαμηνής, πολλές φορές οδηγούσε αναπόφευκτα στην απόξεση της γραφής από τους παλαιότερους και στο ξαναγράψιμό τους. Οι κώδικες αυτοί ονομάζονταν παλίμψηστοι. Πιο συγκεκριμένα, για να επιτευχθεί το σβήσιμο της παλαιότερης γραφής συνήθιζαν να μουσκεύουν τα φύλλα σε γάλα για περίπου μια μέρα και έπειτα τα ξέπλεναν με τη χρήση ενός σφουγγαριού και τα έτριβαν με ελαφρόπετρα. Παλαιότερα, για να καταστεί εφικτή η ανάγνωση παλίμψηστων χειρόγραφων χρησιμοποιήθηκαν ποικίλες μέθοδοι που στην πραγματικότητα προξενούσαν συχνά σοβαρές βλάβες. Βέβαια, στη σημερινή εποχή η ραγδαία εξέλιξή της τεχνολογίας έχει συνδράμει καταλυτικά στο να επιτυγχάνεται η ασφαλής ανάγνωσής τους.
Η Κωδικολογία έχει συμβάλλει καθοριστικά στη διατήρηση, στην αποκατάσταση και στη μελέτη των αρχαίων χειρόγραφων βιβλίων και εγγράφων. Χάρις στην ανεκτίμητη βοήθειά της δύναται πλέον να αποκτηθεί μια βαθύτερη κατανόηση του περιεχομένου τους και να αποκαλυφθούν κρυμμένες πληροφορίες που ενδεχομένως να εμπεριέχονται. Παράλληλα, η επιστήμη της Κωδικολογίας παρέχει τη δυνατότητα να εξεταστούν και να αποσαφηνιστούν άγνωστες πτυχές του παρελθόντος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πίκουλας Γ. Α. (2012), Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική ιστορία και αρχαιογνωσία, Αθήνα: Καρδαμίτσα
- Ταξίδι στην Παλαιογραφία: από τον πάπυρο στο χαρτί, Διαθέσιμο εδώ
- Codicology, blog.digitizedmedievalmanuscripts.org, Διαθέσιμο εδώ
