Tου Δημήτρη Κυριαζή,
Η μόδα για τον Georg Simmel έχει έναν διττό χαρακτήρα ή καλύτερα εξυπηρετεί δύο ανάγκες ταυτόχρονα. Οι ανάγκες αυτές αποτελούν και τα κύρια συστατικά που συντελούν την μόδα ως φαινόμενο, αλλά και ως κοινωνική συμπεριφορά. Μέσα από τη διαδικασία της μίμησης μιας τάσης, δηλαδή της υιοθέτησης ενός παραδείγματος συμπεριφοράς, επιτυγχάνεται το συνανήκειν, αλλά και η διαφοροποίηση του ατόμου από το ευρύτερο περιβάλλον του. Αντιπροσωπεύει, δηλαδή την ενότητα, τη σταθεροποιημένη, μη ρευστή, ταυτότητα και ταυτόχρονα την ποικιλομορφία και την ικανοποίηση του αισθήματος της ατομικής προσωπικής εξέλιξης. Αυτές είναι οι δύο ανάγκες τις οποίες ο καθένας, συνήθως, προσπαθεί να εξυπηρετήσει μέσα από την κοινωνική του δράση στα πλαίσια μιας ευρύτερης τάσης.
Η διαδικασία της μίμησης διευκολύνει το άτομο να «πατήσει» σε ένα σταθερό πολιτισμικό υπόβαθρο, σε μια κατάσταση που υπάρχει πριν από αυτό, δηλαδή σε έναν προϋπάρχοντα τρόπο ζωής, ο οποίος το απαλλάσσει από τη διαδικασία οποιασδήποτε επιλογής και εφεύρεσης κουλτούρας που είναι εκ των πραγμάτων δύσκολο, ίσως και ακατόρθωτο, να συμβεί εξατομικευμένα. Οι κοινωνικές κατευθύνσεις είναι της ομάδας με λίγα λόγια και όχι ατομικές, τουλάχιστον όχι εξ ολοκλήρου.
Η υιοθέτηση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού μοτίβου καλύπτει την ανησυχία για «δραπέτευση» από την κοινωνική απομόνωση και εσωστρέφεια, μέσω της κοινωνικής ευθυγράμμισης της συμπεριφοράς μας με μια νόρμα. Αφετέρου, η προσκόλληση σε ένα σύστημα αξιών που προσφέρει μια μόδα ικανοποιεί εξίσου την τάση για διάκριση και αυτό-διαχωρισμό. Και αυτό κατορθώνεται μέσα από μια διαδικασία εναλλαγής των περιεχομένων της εκάστοτε μόδας. Δηλαδή, η ανάγκη για διαφοροποίηση επιτυγχάνεται μέσα από την παραγωγή μιας νέας μόδας, ενός καινούργιου περιεχομένου που συνιστά τη μόδα, όπου μέσα από την ένταξη σε αυτήν το άτομο διακρίνεται από τον υπόλοιπο κόσμο που μένει προσκολλημένος στην προηγούμενη πολιτισμική σταθερά. Όταν όμως και οι υπόλοιποι αρχίσουν να προσεγγίζουν το νέο κοινωνικό μοντέλο δράσης, τότε ξεκινά πάλι η διαδικασία διαμόρφωσης ενός νέου προτύπου που θα κάνει τα άτομα να ξεχωρίζουν.
Αυτό το οξύμωρο σχήμα ο Simmel το παρατηρεί στη κοινωνική διαστρωμάτωση, στις ταξικές κοινωνικές δομές. Επειδή ακριβώς όσοι βρίσκονται στην κατώτερη ταξική κλίμακα, αισθάνονται απομονωμένοι, αποκομμένοι από την υπόλοιπη κοινωνία, προσπαθούν μανιωδώς να ενταχθούν σε αυτή μέσα από την υιοθέτηση του αστικού τρόπου ζωής. Από την άλλη μεριά, όταν οι ανώτερη κλίμακα βλέπει πως τα πολιτισμικά της στοιχεία αρχίζουν να οικειοποιούνται από τα κατώτερα στρώματα, τότε αρχίζει η διαδικασία παραγωγής μιας νέας μόδας, ενός νέου τρόπου ζωής, που θα τους διακρίνει και θα τους διαφοροποιήσει.
Προφανώς η συζήτηση που ανοίγεται είναι πολλή μεγάλη για το πως παράγεται η μόδα και ποια η σκοπιμότητα της. Σίγουρα ο παράγοντας αγορά έχει έναν πολύ στιβαρό λόγο σε οποιαδήποτε ανάλυση, αλλά και οι ανάγκες του κάθε ατόμου και ομάδας είναι εξίσου παραγωγικές και δυναμικές στην κοινωνική διάρθρωση, που αξίζει θεωρώ, τον κόπο αν μη τη άλλο να τις συνυπολογίσουμε στην ερμηνεία της κινητικότητας οποιαδήποτε πτυχής της κοινωνικής ζωής στην εν λόγω περίπτωση της μόδας.
Οπωσδήποτε όμως, δεν περιορίζεται το παραπάνω επιχείρημα μόνο στις παρατηρήσεις που αφορούν τις κοινωνικές τάξεις, αλλά εδραιώνεται σε κάθε μορφή κοινωνικής σχέσης. Η ανάγκη του κοινωνικού υποκειμένου να ενταχθεί σε μια συλλογικότητα και να επιζητεί μια μορφή ενότητας δεν περιορίζεται μόνο στις κατώτερες κοινωνικές βαθμίδες, που προσδιορίζονται με όρους εισοδήματος, αλλά σε οποιονδήποτε αισθάνεται αποκλεισμένος και επιζητεί μια κοινωνική επιβεβαίωση, αλλά και αναγνώριση. Εξού και όλη αυτή η συζήτηση περί αριθμού των κοινωνικών και μη φύλων που έχει ενταχθεί πλέον και στην σφαίρα της επίσημης πολιτικής διαδικασίας. Το διακύβευμα δεν είναι τίποτα λιγότερο παρά η κοινωνική αναγνώριση αυτών των προτιμήσεων, αυτών των θεματικών, που επιτυγχάνεται επιτακτικά μέσα από την νομική πλέον κατοχύρωση δικαιωμάτων, όπως ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών, και την ένταξη στον δημόσιο διάλογο και στις πολικές ατζέντες αυτών των επιχειρημάτων και συλλογιστικών, που σκοπό δεν έχουν άλλον παρά την κοινωνική επιβεβαίωση. Την πιστοποίηση ότι αυτές οι κοινωνικές επιλογές υφίστανται.
Το ίδιο ισχύει αντίστοιχα και για την ανάγκη της διάκρισης και διαφοροποίησης. Προφανώς η ανάγκη δεν ικανοποιείται μόνο σε σύγκριση με τους οικονομικά ασθενέστερους και κοινωνικά αποκλεισμένους, αλλά και εντός της ίδιας της κοινωνικής τάξης, όποιας κι αν είναι, παρατηρούνται προδιαθέσεις διαφοροποίησης, με αποτέλεσμα να παράγεται εντός της ίδιας της ομάδας περισσότερες από μια κοινωνικές συμπεριφορές, λεξιλόγια και κώδικες επικοινωνίας. Δεν είναι δηλαδή απαραίτητο να ντύνονται όλοι με τον ίδιο τρόπο, κι ας έχουν μια κοινή οικονομική και κοινωνική βάση. Ίσα ίσα που ζούμε στην εποχή που οι τάσεις επιδεκτικότητας να παρατηρούνται περισσότερο στα μικρομεσαία στρώματα και οι πλούσιοι να περνάνε απαρατήρητοι φορώντας τα πιο απλοϊκά ρούχα, «αράζοντας» στα πιο κοινότοπα μέρη, προσπαθώντας να καταπραΰνουν την «κάψα» τους για μερικές αληθινές και αυθεντικές στιγμές στο κοινωνικό «απυρόβλητο» μακριά από τον κύκλο τους, κρατώντας χαμηλό προφίλ.
Έτσι λοιπόν με δυο λόγια, ο ορισμός που δίνει ο Simmel είναι ο εξής: «μόδα δεν είναι τίποτα διαφορετικό από μια συγκεκριμένη, μεταξύ άλλων πολλών, μορφής ζωής, μέσω της οποίας συνενώνεται σε μία συνολική πράξη η τάση για κοινωνικό εξισωτισμό με αυτήν για ατομική διαφοροποίηση και εναλλαγή». Πρόκειται επομένως για έναν συγκερασμό ατομικής και κοινωνικής κουλτούρας.
Το ζητούμενο όμως που τίθεται είναι σε ποιόν βαθμό το άτομο πραγματικά ξεχωρίζει και αισθάνεται μοναδικό μέσα από την ιδιοποίηση μιας μόδας. Μιας μόδας που εκτός από το στοιχείο της ενδυμασίας, περιλαμβάνει ένα ολόκληρο σύστημα αξιών, μια συμπεριφορά. Γιατί όποιος ντύνεται με τον ίδιο τρόπο συνήθως έχει μια κοινή αξιακή βάση και μια κοινή ως ένα βαθμό κοινωνική συμπεριφορά. Ενδεχομένως η υποταγή σε αυτές τις νόρμες να δυναστεύουν το άτομο και όχι να το απελευθερώνουν και να το καθιστούν αυθεντικό… Στο δεύτερο μέρος αυτού θα επιχειρήματος θα αναλυθεί αυτή η επιμέρους θέση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Η μόδα, Georg Simmel, Μετάφραση Κωνσταντίνος Βασιλείου, Επιμέλεια Βασίλης Πατσογιάννης, Εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ Μικρόκοσμος, 2019 Αθήνα
