Της Χαράς Γρίβα,
Ο Ρωσοπερσικός Πόλεμος του 1804-1813 σηματοδότησε ένα σημαντικό κεφάλαιο στην πολυτάραχη ιστορία της περιοχής του Καυκάσου. Η σύγκρουση αυτή χαρακτηριζόταν από μια σύνθετη αλληλεπίδραση αυτοκρατορικών φιλοδοξιών, περιφερειακών αγώνων εξουσίας και της διαρκούς αναζήτησης εδαφικής κυριαρχίας. Ο πόλεμος τελικά αναδιαμόρφωσε το γεωπολιτικό τοπίο του Καυκάσου και έθεσε τις βάσεις για μελλοντικές συγκρούσεις στην περιοχή.
Για να κατανοήσει κανείς τις ρίζες του Ρωσοπερσικού Πολέμου, πρέπει να εντρυφήσει στην ευρύτερη γεωπολιτική δυναμική των αρχών του 19ου αιώνα. Ο Καύκασος, μια περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στη Μαύρη Θάλασσα και την Κασπία Θάλασσα, αποτελούσε επί μακρόν μια αμφισβητούμενη περιοχή λόγω της στρατηγικής της θέσης και των πλούσιων πόρων της. Ιστορικά, η περιοχή αποτελούσε ένα μωσαϊκό διαφόρων εθνοτήτων, πολιτισμών και βασιλείων, που συχνά βρισκόταν στα διασταυρούμενα πυρά μεγαλύτερων αυτοκρατοριών.
Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ρωσική Αυτοκρατορία, υπό την ηγεσία της Μεγάλης Αικατερίνης και των διαδόχων της, ξεκίνησε μια επιθετική επεκτατική πολιτική. Η προσπάθεια αυτή είχε ως στόχο να εξασφαλίσει τα νότια σύνορα της Ρωσίας και να αποκτήσει πρόσβαση στα θερμά νερά του Περσικού Κόλπου και του Ινδικού Ωκεανού. Αντίθετα, η Περσική Αυτοκρατορία, υπό τη δυναστεία των Κατζάρ, επεδίωκε να διατηρήσει την επιρροή της στον Καύκασο και να αντιμετωπίσει τις ρωσικές καταπατήσεις.
Το άμεσο προοίμιο του πολέμου εντοπίζεται στη Συνθήκη του Γκεοργκίεφσκ το 1783, με την οποία καθιερώθηκε ρωσικό προτεκτοράτο στο ανατολικό γεωργιανό βασίλειο Καρτλί-Καχέτι. Η συνθήκη αυτή κατέστησε ουσιαστικά τη Γεωργία υποτελές κράτος της Ρωσίας, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της Περσίας, η οποία θεωρούσε την περιοχή ως μέρος της σφαίρας επιρροής της. Ο θάνατος του Γεωργιανού βασιλιά Ηράκλειου Β΄ το 1798 αποσταθεροποίησε περαιτέρω την περιοχή, οδηγώντας σε αυξημένη ρωσική εμπλοκή.
Οι εντάσεις κλιμακώθηκαν όταν ο τσάρος Παύλος Α΄ της Ρωσίας δολοφονήθηκε το 1801 και ο γιος του, Αλέξανδρος Α΄, ανέβηκε στο θρόνο. Ο Αλέξανδρος Α΄ συνέχισε τις επεκτατικές πολιτικές του πατέρα του, οδηγώντας στην επίσημη προσάρτηση της Γεωργίας στη Ρωσική Αυτοκρατορία το 1801. Η προσάρτηση αυτή θεωρήθηκε ως άμεση πρόκληση από τον Φατ-Αλί Σαχ, τον ηγεμόνα της Περσίας, ο οποίος ήταν αποφασισμένος να επαναβεβαιώσει την περσική εξουσία στον Καύκασο.
Ο πόλεμος ξεκίνησε επίσημα το 1804, όταν οι ρωσικές δυνάμεις, υπό τον στρατηγό Πάβελ Τσιτσιάνοφ, εξαπέλυσαν επίθεση στο περσικό φρούριο της Γκαντζά (σημερινό Αζερμπαϊτζάν). Η κατάληψη της Γκάντζα ήταν μια σημαντική νίκη για τους Ρώσους, αλλά σηματοδότησε επίσης την έναρξη μιας παρατεταμένης και εξαντλητικής σύγκρουσης.
Τα πρώτα χρόνια του πολέμου χαρακτηρίστηκαν από μια σειρά ρωσικών προελάσεων στο περσικό έδαφος, οι οποίες διαδέχονταν η σθεναρή αντίσταση των περσικών δυνάμεων και των συμμάχων τους. Το δύσβατο ανάγλυφο του Καυκάσου, σε συνδυασμό με τις υλικοτεχνικές προκλήσεις της διεξαγωγής στρατιωτικών εκστρατειών στην περιοχή, κατέστησαν τη σύγκρουση ιδιαίτερα επίπονη και για τις δύο πλευρές.
Μια από τις αξιοσημείωτες πρώτες μάχες του πολέμου ήταν η μάχη του Εριβάν (1804). Η προσπάθεια του στρατηγού Τσιτσιάνοφ να καταλάβει την πόλη Εριβάν (το σημερινό Ερεβάν της Αρμενίας) που κατείχαν οι Πέρσες συνάντησε σθεναρή αντίσταση. Παρά τις αρχικές επιτυχίες, οι Ρώσοι δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν αποφασιστική νίκη και η πολιορκία τελικά λύθηκε. Η αποτυχία αυτή ανέδειξε τις προκλήσεις που αντιμετώπιζε ο ρωσικός στρατός στην αντιμετώπιση καλά οχυρωμένων περσικών θέσεων.
Το 1805, η μάχη του Καραμπάχ κατέδειξε περαιτέρω την αγριότητα της σύγκρουσης. Η περιοχή του Καραμπάχ, που βρίσκεται στον νοτιοανατολικό Καύκασο, έγινε επίκεντρο των ρωσο-περσικών συγκρούσεων. Οι ρωσικές δυνάμεις, υπό τον στρατηγό Ιβάν Γκούντοβιτς, κατάφεραν να νικήσουν έναν μεγαλύτερο περσικό στρατό, εδραιώνοντας τον ρωσικό έλεγχο σε τμήματα του Καραμπάχ. Η νίκη αυτή, ωστόσο, είχε υψηλό κόστος από πλευράς απωλειών και πόρων.
Ο πόλεμος πήρε νέα τροπή το 1806 με τη δολοφονία του στρατηγού Τσιτσιάνοφ. Ο θάνατός του αποτέλεσε πλήγμα για το ρωσικό ηθικό, αλλά υπογράμμισε επίσης την ασταθή και ύπουλη φύση της σύγκρουσης. Τον Τσιτσιάνοφ διαδέχθηκε ο στρατηγός Ιβάν Γκούντοβιτς, ο οποίος συνέχισε την εκστρατεία με νέο σθένος. Τα επόμενα χρόνια παρατηρήθηκε μια σειρά από εμπρός-πίσω εμπλοκές, χωρίς καμία από τις δύο πλευρές να είναι σε θέση να κερδίσει το αποφασιστικό πάνω χέρι.
Ο Ρωσοπερσικός Πόλεμος δεν διεξήχθη μεμονωμένα· επηρεάστηκε από την ευρύτερη γεωπολιτική δυναμική της εποχής. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία είχε επίσης συμφέροντα στον Καύκασο, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγκρουσης. Αν και οι Οθωμανοί δεν συμμετείχαν άμεσα στον πόλεμο, η παρουσία τους και οι περιστασιακές παρεμβάσεις τους περιέπλεξαν τους στρατηγικούς υπολογισμούς τόσο της Ρωσίας όσο και της Περσίας.
Επιπλέον, ο πόλεμος είχε επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή πολιτική. Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι μαίνονταν στην Ευρώπη και τόσο η Ρωσία όσο και η Περσία προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν τις θέσεις τους στον Καύκασο για να κερδίσουν την εύνοια ή να αντιμετωπίσουν την επιρροή της Ναπολεόντειας Γαλλίας και των συμμάχων της. Ο πολύπλοκος ιστός συμμαχιών και εχθροπραξιών πρόσθεσε ένα επιπλέον επίπεδο πολυπλοκότητας στη σύγκρουση.
Αρκετές καίριες καμπές σημάδεψαν τα τελευταία στάδια του ρωσοπερσικού πολέμου. Ένα τέτοιο σημείο καμπής ήταν η μάχη του Ασλαντούζ το 1812. Οι ρωσικές δυνάμεις, με επικεφαλής τον στρατηγό Πιοτρ Κοτλιαρέφσκι, πέτυχαν αποφασιστική νίκη επί των Περσών. Η μάχη ήταν αξιοσημείωτη για τη στρατηγική της σημασία, καθώς ακρωτηρίασε αποτελεσματικά την ικανότητα του περσικού στρατού να εξαπολύσει περαιτέρω επιθέσεις μεγάλης κλίμακας.
Μια άλλη κρίσιμη στιγμή ήρθε με την κατάληψη του Λανκαράν το 1813. Η πόλη-φρούριο Λανκαράν, που βρισκόταν στην ακτή της Κασπίας, ήταν ένα ζωτικής σημασίας περσικό προπύργιο. Η επιτυχής επίθεση του στρατηγού Κοτλιαρέφσκι στη Λανκαράν κατέδειξε τη ρωσική στρατιωτική ανδρεία και αποθράσυνε περαιτέρω τις περσικές δυνάμεις. Η πτώση του Λανκαράν σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στον πόλεμο, ανατρέποντας αποφασιστικά την ισορροπία υπέρ της Ρωσίας.
Ο πόλεμος έληξε επίσημα με την υπογραφή της Συνθήκης του Γκιουλιστάν στις 24 Οκτωβρίου 1813. Η συνθήκη, που αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης στο χωριό Γκιουλιστάν (σημερινό Αζερμπαϊτζάν), ήταν ένα σημαντικό διπλωματικό επίτευγμα για τη Ρωσία. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, η Περσία παραχώρησε σημαντικά εδάφη στον Καύκασο στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένων του σημερινού Νταγκεστάν, της ανατολικής Γεωργίας, του μεγαλύτερου μέρους του Αζερμπαϊτζάν και τμημάτων της Αρμενίας.
Η Συνθήκη του Γκιουλιστάν είχε εκτεταμένες συνέπειες για την περιοχή. Κατοχύρωσε τη ρωσική κυριαρχία στον Καύκασο, ανοίγοντας το δρόμο για περαιτέρω ρωσική επέκταση τις επόμενες δεκαετίες. Για την Περσία, η συνθήκη ήταν μια ταπεινωτική ήττα, που σηματοδότησε τη μείωση της περσικής επιρροής και του ελέγχου στον Καύκασο.
Τα επακόλουθα του Ρωσοπερσικού Πολέμου είχαν βαθιές και διαρκείς επιπτώσεις στον Καύκασο και στο ευρύτερο γεωπολιτικό τοπίο. Ο πόλεμος σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας εποχής του ρωσικού ιμπεριαλισμού στην περιοχή, που χαρακτηρίστηκε από αυξημένη στρατιωτικοποίηση και προσπάθειες ενσωμάτωσης του Καυκάσου στη Ρωσική Αυτοκρατορία.
Η απώλεια εδαφών και γοήτρου είχε αποσταθεροποιητικό αντίκτυπο στη δυναστεία των Κατζάρ στην Περσία. Ο πόλεμος αποκάλυψε τις αδυναμίες των περσικών στρατιωτικών και διοικητικών συστημάτων, οδηγώντας σε εσωτερικές διαμάχες και συμβάλλοντας στην παρακμή του κράτους των Κατζάρ στα τέλη του 19ου αιώνα.
Στον Καύκασο, ο πόλεμος άφησε κληρονομιά συγκρούσεων και διαιρέσεων. Η επαναχάραξη των συνόρων και η επιβολή της ρωσικής κυριαρχίας διατάραξαν τις παραδοσιακές δομές εξουσίας και επιδείνωσαν τις εθνοτικές και θρησκευτικές εντάσεις. Οι επιπτώσεις αυτών των αλλαγών είναι ακόμη αισθητές στην περιοχή σήμερα, καθώς η κληρονομιά του Ρωσοπερσικού Πολέμου εξακολουθεί να επηρεάζει την πολιτική και κοινωνική δυναμική του Καυκάσου.
Ο Ρωσοπερσικός Πόλεμος του 1804-1813 αποτέλεσε κομβικό γεγονός στην ιστορία του Καυκάσου, διαμορφώνοντας το γεωπολιτικό τοπίο της περιοχής και μεταβάλλοντας την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ Ρωσίας και Περσίας. Ο πόλεμος χαρακτηρίστηκε από σκληρές μάχες, στρατηγικούς ελιγμούς και την αλληλεπίδραση περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων. Η Συνθήκη του Γκιουλιστάν, με την οποία ολοκληρώθηκε ο πόλεμος, σηματοδότησε μια αποφασιστική νίκη για τη Ρωσία και μια σημαντική οπισθοχώρηση για την Περσία.
Η κληρονομιά του πολέμου είναι εμφανής στη συνεχιζόμενη σημασία του Καυκάσου ως γεωπολιτικής εστία. Οι συγκρούσεις και οι αντιπαλότητες που προέκυψαν κατά τη διάρκεια του Ρωσοπερσικού Πολέμου έχουν αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στην περιοχή, επηρεάζοντας την ιστορία της και διαμορφώνοντας το μέλλον της. Ως εκ τούτου, ο πόλεμος αποτελεί απόδειξη της διαρκούς επίδρασης των αυτοκρατορικών φιλοδοξιών και της πολύπλοκης δυναμικής των περιφερειακών αγώνων ισχύος στη διαμόρφωση της πορείας της ιστορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- N. Dubrovin (1871), История войны и владычества русских на Кавказе, τόμος Ι, Αγία Πετρούπολη: Тип. Департамента уделов
- William Bayne Fisher, P. Avery, G. R. G. Hambly, C. Melville (1968), The Cambridge History of Iran, τόμος VII, εκδ. Cambridge University Press
- Goldstein Erik (1992), Wars and Peace Treaties: 1816 to 1991, Λονδίνο: Routledge
