Του Ορέστη Παπαδημητρίου,
Την ίδια χρονιά (1571), και μετά από τα κλασικά πλέον τσαρικά καλλιστεία για εύρεση νύφης, ο Ιβάν θα παντρευτεί τη Μάρθα Σομπακίνα. Για να διασφαλίσει την ασφάλειά της θα την κλείσει σε ένα κάστρο με ένα έμπιστο προσωπικό, όμως η Μάρθα αρχίζει να χάνει βάρος, να νιώθει αδυναμία και μερικές μέρες μετά το γάμο πεθαίνει.
Ο Ιβάν τρελαίνεται και ακούγονται φήμες για δηλητηρίαση. Εκτελεί τους υπηρέτες και τον αδελφό της πρώην Τσαρίνας. Επίσης, καταλαβαίνει ότι οι σωματοφύλακες του πλέον δημιουργούσαν περισσότερα προβλήματα από όσα έλυναν. Σκεφτείτε ότι ήταν τόσο βάρβαροι που στις περιοχές που ήταν υπό τη δικαιοδοσία τους, οι εκτελέσεις και τα βασανιστήρια των απλών χωρικών έριξαν κατά 10% την αγροτική παραγωγή. Έτσι, ο Ιβάν, που αν και σε προσωπικό επίπεδο τα είχε χαμένα, παραμένει ένας οξυδερκής πολιτικός. Συνδυάζει την προσωπική διασκέδαση με το πολιτικά σκόπιμο, έτσι προάγει σε βαθμούς τους νεότερους Οπρτσίκνι, που προέρχονται κυρίως από τις λαϊκές τάξεις, και τους βάζει να κάνουν ό,τι έκαναν τα προηγούμενα χρόνια στους βογιάρους. Τους κατηγορεί για προδοσία ή ανεπάρκεια στις πολεμικές συρράξεις, τους φυλακίζει και μετά τους εκτελεί. Η περιοχή που ελέγχουν ξαναπερνάει σε μια ενιαία διοίκηση υπό το Συμβούλιο.
Ο Ιβάν αποφασίζει να ξαναπαντρευτεί την Άννα και, μη έχοντας κοινωνικές υποχρεώσεις, αποφασίζουν να πάνε ταξίδι του μέλιτος στο Νόβγκοροντ. Δύο χρόνια μετά θα φύγει και, αφού δεν του έχει κάνει παιδιά, θα τη χωρίσει και θα την κλείσει σε μοναστήρι, όπου θα ζήσει για πολλά χρόνια, σε αντίθεση με τις άλλες τσαρίνες.
Το 1574 θα ξαναπαντρευτεί την Άννα Βασίλισκωβα, όμως θα τη στείλει και αυτή μετά από λίγο καιρό σε μοναστήρι. Ας επιστρέψουμε όμως στη διακυβέρνηση. Το 1575 ο Ιβάν ανακοινώνει ότι παραιτείται από το θρόνο και ορίζει διάδοχό του τον Σαμουήλ Μπέκμπουλατοβιτς, έναν εκχριστιανισμένο Τατάρο, υποτελή και πιστό στρατηγό του Ιβάν στο μέτωπο της Λιβονίας. Ο Ιβάν ανακηρύσσεται ως Ιβάν της Μόσχας. Ο Σαμουήλ παντρεύεται τη δισέγγονη του παππού του Ιβάν και έτσι συγγενεύουν. Και ετσι ο τσάρος κατάσχει γη από τα μοναστήρια. Μετά από έναν χρόνο, ο Συμεών παραιτείται και ο Ιβάν αναλαμβάνει ξανά. Κάνει τον Συμεών μεγάλο πρίγκιπα του Τβερ και επιστρέφει ένα μικρό μέρος από τις κατασχεμένες γαίες των μοναστηριών.
Στη Λιβονία, τώρα, ο Ιβάν θα αλλάξει στρατηγική και θα βασιστεί στις μάζες αυτοχθόνων στρατιωτών του κράτους του. Ένας στρατός 30.000 ανδρών, Ρώσων, Τατάρων και Κοζάκων, θα μπει στη Λιβονία όπου τελικά θα καταλάβει μεγάλο μέρος της, συμπεριλαμβανομένης της παλιάς πρωτεύουσας των ιπποτών της αδελφότητας του ξίφους. Αυτοί που είχαν καλέσει τους Τεύτονες ιππότες στην περιοχή, τώρα πλέον ελέγχουν την περιοχή με φρουρές 22.000 ανδρών. Δυστυχώς για τον Ιβάν, η επιτυχία δεν θα κρατήσει πολύ, καθώς ο νέος βασιλιάς της ενωμένης Πολωνίας-Λιθουανίας, Στέφανος Μπάθορι, θα επιτεθεί με τον ανανεωμένο στρατό της Συνομοσπονδίας. Συνδυαστικά με αντεπιθέσεις των Σουηδών, οι Ρώσοι θα αρχίσουν ξανά να χάνουν έδαφος.
Το 1581 θα ξαναπαντρευτεί τη Μαρία Ναγκόγια. Ο πολωνικός στρατός πολιορκεί το Πσκοβ και οι Σουηδοί καταλαμβάνουν τη Νάρβα. Την ίδια χρονιά θα ζήσει μια νέα οικογενειακή τραγωδία, καθώς σε μία από τις γνωστές εξάρσεις θυμού θα χτυπήσει την έγκυο γυναίκα του. Ο γιος του, επίσης Ιβάν, αποφασίζει να την υπερασπιστεί. Ο Ιβάν, στον θυμό του φέρνοντας το χαλύβδινο ραβδί του κατακέφαλα, τον σκοτώνει(εξου και ο πίνακας του Ilya Repin). Ο Ιβάν λοιπόν χωρίζει τη γυναίκα του και σκέφτεται να παντρευτεί μια Αγγλίδα της βασιλικής οικογένειας, όμως δεν προλαβαίνει, καθώς η Μαρία μένει έγκυος και έτσι αναγκάζεται να την κρατήσει. Το 1582 θα του χαρίσει ένα γιο, τον Δημήτρη. Την ίδια χρονιά θα αναγκαστεί να συνθηκολογήσει στη Λιβονία.
Τα καλά νέα θα έρθουν από την Ανατολή, καθώς οι Ρώσοι, που από το 1580 είχαν ξεκινήσει να εξαπλώνονται συστηματικά στη Σιβηρία, νικούν σε μάχη και καταλύουν το Χανάτο της Σιβηρίας. Το γεγονός αυτό είναι αποτέλεσμα της πολιτικής του Ιβάν από τα πρώτα χρόνια και θα δώσει στη Ρωσία πρόσβαση σε ατέλειωτες γεωγραφικές εκτάσεις, πληθυσμούς και αγαθά. Το 1584, ο τσάρος είναι σωματικά καταβεβλημένος και με πολλές προσωπικές τραγωδίες, όμως παραμένει ο ακατανίκητος ηγέτης της Ρωσίας. Στα χρόνια που κυβερνά, έχει κυριαρχήσει σε μια τεράστια έκταση, παρόλο που η ζωή του είναι μια αλληλουχία βίαιων γεγονότων. Ο θάνατος έρχεται ξαφνικά από εγκεφαλικό, καθώς παίζει σκάκι με τον πιο στενό συνεργάτη του.
Ο Ιβάν θα μείνει στην ιστορία με το προσωνύμιο «Τρομερός». Η δυτική ιστοριογραφία, αδυνατώντας και μη επιθυμώντας να αντιληφθεί την ιδιαιτερότητα της Ανατολής, θα σκιαγραφήσει τον Ιβάν ως έναν παράφρονα, παρερμηνεύοντας ακόμα και το προσωνύμιό του ως «τρομακτικός». Για τους Ρώσους, ο χαρακτηρισμός αναφέρεται στη μεγαλοπρέπεια, την ικανότητα και κυρίως το δέος που ενέπνεε. Στη συνείδησή τους, ήταν ο τιμωρός των εχθρών του λαού, είτε πρόκειται για διεφθαρμένους βογιάρους είτε για τους επί αιώνες δυνάστες καβαλάρηδες Τατάρους. Αναμφισβήτητα, η σκληρότητα ήταν ένα καθοριστικό χαρακτηριστικό του, τόσο στην προσωπική του ζωή όσο και στη διακυβέρνηση. Δεν πρέπει, ωστόσο, να παραβλέψουμε ότι με αυτή τη σκληρότητα, μετέτρεψε το κράτος από δουκάτο της Μοσχοβίας, δηλαδή από σχεδόν μια πόλη-κράτος, σε μια τεράστια συγκεντρωτική αυτοκρατορία με παγκόσμια εμβέλεια. Καθώς κοιτάζουμε τον χάρτη της υπερδύναμης Ρωσίας σήμερα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αποτελεί αποτέλεσμα των αφοσιωμένων προσπαθειών ενός ανδρός στα μέσα του 16ου αιώνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βαρβούνης Μιλτιάδης (2004), Ιβάν ο Τρομερός, Αθήνα: εκδόσεις Περισκόπιο
- Ferrari Aldo (2022), Η Ρωσία των Τσάρων, Αθήνα: εκδόσεις Πεδίο
- Bushkovitch Paul (2016), Ιστορία της Ρωσίας: Πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9ο αιώνα έως την περεστρόικα, Αθήνα: εκδόσεις Αιώρα
