Του Παύλου Κουλιάλη,
Το δικαίωμα στο περιβάλλον (άρθρο 24 Συντάγματος) χαρακτηρίζεται ως ένα δικαίωμα τρίτης γενιάς, ως ένα υπερατομικό κοινωνικό δικαίωμα με φορέα του όλο το κοινωνικό σύνολο. Εξού και η διαπίστωση πως όλοι όσοι ανήκουν στην σφαίρα επιρροής μιας, επιζήμιας για τους ίδιους, περιβαλλοντικής πράξης θίγονται άμεσα και προσωπικά από αυτήν. Δηλαδή μόνο ο συγκεκριμένος κύκλος προσώπων (άλλοτε ευρύτερος και άλλοτε στενότερος) κατέχει το έννομο εκείνο συμφέρον που του επιτρέπει να προσφύγει παραδεκτώς στη δικαιοσύνη, ζητώντας την ολική ή μερική ακύρωση της δυσμενούς περιβαλλοντικής πράξης. Μάλιστα τις περισσότερες φορές ο κύκλος αυτός είναι τόσο ευρύς, ώστε ορισμένοι να κάνουν λόγο για μια «λαϊκή αγωγή» (όρος που δεν ευσταθεί, καθώς αλλοιώνει βασικό δικονομικό κανόνα της ελληνικής έννομης τάξης, άρθρο 47 ΠΔ 18/1989).
Κατά κανόνα θεμελιώνουν έννομο συμφέρον για την προσβολή μιας περιβαλλοντικής πράξης βάσει των αποφάσεων του ΣτΕ (εφεξής ΣτΕ=Συμβούλιο της Επικρατείας=το ανώτατο γενικό ακυρωτικό διοικητικό δικαστήριο της χώρας) τα εξής πρόσωπα: οι κάτοικοι και οι δημότες μιας περιοχής, οι κάτοικοι γειτονικής περιοχής και οι περίοικοι και μάλιστα ακόμη και όσοι έχουν εκεί τις θερινές κατοικίες τους ή απλώς πιθανολογούνται ως κύριοι ακόμα κι αν δεν κατοικούν στην επίδικη περιοχή.
Βέβαια, αξίζει να λεχθεί πως η τάση των δικαστηρίων μας είναι υπέρ της διεύρυνσης του εννόμου συμφέροντος των αιτούντων δικαστική προστασία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα συνιστούν τρεις καίριες αποφάσεις του ΣτΕ. Η πρώτη αναγνώρισε έννομο συμφέρον σε κάτοικο Πειραιά για την προσβολή πράξης που αφορούσε την εγκατάσταση Ολυμπιακού χωριού στον Δήμο Αχαρνών(!). Η δεύτερη δέχτηκε το έννομο συμφέρον των κατοίκων πολλών Δήμων του Λεκανοπεδίου Αττικής για την προσβολή της πράξης πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου με τον εύλογο νομικό συλλογισμό πως το συγκεκριμένο έργο επηρεάζει ποικιλοτρόπως τη λειτουργία της πόλης και οδηγεί σε ανασχεδιασμό του κέντρου της Αθήνας.
Τέλος, η τρίτη αφορά την υπόθεση της Μονής Τοπλού (ΣτΕ 3920/2010 σε Ολομέλεια). Εκεί το δικαστήριο δέχθηκε πως ευλόγως όλοι οι μόνιμοι κάτοικοι της Κρήτης θα μπορούσαν να επιδιώξουν τη δικαστική ακύρωση της ΑΕΠΟ (Άδεια Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων) για ένα έργο ολοκληρωμένης τουριστικής ανάπτυξης στον νομό Λασιθίου με την αιτιολογία πως η σημαντικότητα του έργου εκτεινόταν σε ολόκληρη την Κρήτη (άρα και η υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος λόγω αυτού).
Περαιτέρω, όπως ισχύει και σε περίπτωση δικαστικής προσβολής οποιασδήποτε (εκτελεστής) διοικητικής πράξης, έτσι και στο πεδίο του περιβαλλοντικού δικαίου θεωρείται πως έχει εκλείψει το έννομο συμφέρον των κατοίκων όταν αυτοί έχουν συναινέσει στην προσβαλλόμενη περιβαλλοντική πράξη ή σε κάθε περίπτωση όταν την έχουν αποδεχθεί ρητά ή σιωπηρά (και πάντως ανεπιφύλακτα). Τότε το τυχόν ασκηθέν ένδικο βοήθημά τους θα απορριφθεί ως απαράδεκτο.
Ως προς την προστασία των ακτών, το ΣτΕ αρκείται στην ιδιότητα του κατοίκου ενός νησιού για να προσβληθούν παραδεκτά τεχνικά έργα που αλλοιώνουν τη μορφή μιας ακτής και είναι επιβλαβή για θαλάσσια ή χερσαία οικοσυστήματα. Ενώ επίσης αναγνώρισε πως για πράξεις ακτών του Λεκανοπεδίου Αττικής άξιοι δικαστικής προστασίας τυγχάνουν όλοι οι κάτοικοι της Πρωτεύουσας (!).
Αντίθετα, μια τάση συρρίκνωσης του εννόμου συμφέροντος θα μπορούσε να παρατηρηθεί στις οικοδομικές άδειες σύμφωνα με τη νομολογία του ΣτΕ. Σε αυτές απαιτείται αυστηρά η ιδιότητα του ιδιοκτήτη όμορου ακινήτου που θίγεται άμεσα και προσωπικά. Μάλιστα στερούνται εννόμου συμφέροντος ακόμη και όσοι κατοικούν απέναντι από το επίμαχο οικόπεδο, αλλά σε διαφορετικό οικοδομικό τετράγωνο. Επιπλέον, λόγω του απαιτούμενου χαρακτήρα του εννόμου συμφέροντος ως ενεστώτος θεωρείται πως απαραδέκτως προσβάλει κανείς μια οικοδομική άδεια όταν απέκτησε την ιδιότητα του όμορου ιδιοκτήτη μετά την έκδοσή της.
Αξιοσημείωτη είναι και η παραδοχή από το ΣτΕ ότι το έννομο συμφέρον διατηρείται ακόμα και στο πρόσωπο εκείνου του ιδιοκτήτη που, ενώ και ο ίδιος έχει παραβιάσει πολεοδομικές διατάξεις κατά την ανέγερση της οικοδομής του, στρέφεται κατά της παράνομης οικοδομικής άδειας του ιδιοκτήτη του όμορου ακινήτου. Εξάλλου οι παράνομες οικοδομικές άδειες και των δύο ιδιοκτητών μπορούν κάλλιστα να ανακληθούν από τη Διοίκηση, είτε αυτεπαγγέλτως είτε κατόπιν διοικητικής προσφυγής του θιγόμενου διοικουμένου, εφόσον βέβαια πληρούνται οι προϋποθέσεις της ανάκλησης των παράνομων ευμενών διοικητικών πράξεων σε κάθε περίπτωση.
Αναφορικά με τα νομικά πρόσωπα παρατηρούνται δύο τάσεις της νομολογίας του ΣτΕ. Ειδικότερα το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις διάφορες ενώσεις προσώπων(με ή χωρίς νομική προσωπικότητα)και στους συλλόγους. Παλαιότερα στη νομολογία γινόταν παγίως δεκτό πως τα ανωτέρω νομικά πρόσωπα παραδεκτά προσβάλουν μια περιβαλλοντική πράξη εφόσον θίγει πρωτεύοντα ή ακόμη και δευτερεύοντα σκοπό του καταστατικού τους σχετικό με την προστασία του περιβάλλοντος. Εν ολίγοις, ανεξαρτήτως του τόπου όπου βρίσκεται η έδρα του νομικού προσώπου και της απόστασής της με τον τόπο της περιβαλλοντικής προσβολής. Λόγου χάρη η υπόθεση του σωματείου «Πανθεσσαλική Στέγη» για την προστασία του ποταμού Αχελώου και τη ματαίωση της εκτροπής του (ΣτΕ 2759/1994).
Αξιομνημόνευτη απόφαση συνιστά κι εκείνη που αναγνώρισε έννομο συμφέρον στους Δικηγορικούς συλλόγους, οι οποίοι, παρά το ότι συνιστούν επαγγελματικά σωματεία, η προστασία του περιβάλλοντος είναι δευτερεύων καταστατικός τους σκοπός (ΣτΕ 2257/2014). Εκ διαμέτρου αντίθετη είναι η νεότερη νομολογία η οποία πλέον απαιτεί για την κατάφαση εννόμου συμφέροντος των νομικών προσώπων την ύπαρξη κάποιας τοπικής σχέσης του νομικού προσώπου με το έργο που βλάπτει το περιβάλλον. Έτσι, μόνον όταν οι επιπτώσεις του έργου εκτείνονται σε μια ευρύτερη περιοχή θα είναι και ευρύτερο το έννομο συμφέρον των αιτούντων δικαστική προστασία (ΣτΕ 1606, 1607/2019, 2865/2019).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γλυκερία Π. Σιούτη, Εγχειρίδιο Δικαίου Περιβάλλοντος, Δ’ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2022.
- Κώστας Χ. Χρυσόγονος – Σπύρος Β. Βλαχόπουλος με τη συνδρομή της Στέλλας Χριστοφορίδου, Δικηγόρου, Υπ. ΔΝ, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017.
