Της Ζωής Φουρκιώτη,
Εξατομικευμένη ιατρική, ιατρική ακριβείας, φαρμακογονιδιωματική: τι είναι, άραγε, όλες αυτές οι γνωστές-άγνωστες έννοιες; Ξετυλίγοντας το κουβάρι της ιστορίας της επιστήμης, φτάνουμε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Τότε που η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος προξένησε φρενίτιδα στην επιστημονική κοινότητα (μια περίοδος που ονομάζεται από τους επενδυτές ως “genome hype”, εξαιτίας του μεγάλου ενθουσιασμού που προκάλεσε η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος), πρεσβεύοντας την αναγκαιότητα οι ιατρικές εξετάσεις να συνοδεύονται από μεθόδους γενετικής, αποσκοπώντας στη χορήγηση του κατάλληλου φαρμάκου στον κατάλληλο ασθενή, αυτό που αποκαλείται πλέον ιατρική ακριβείας/ εξατομικευμένη ιατρική. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, αποδεικνύεται το πόσο αφελές ήταν να πιστεύει κανείς ότι η ιατρική —μετά την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος— θα άλλαζε εν ριπή οφθαλμού.
Γεννιέται, επομένως, το εξής ερώτημα: πώς η ιατρική ακριβείας δύναται να εφαρμοστεί στον κλάδο της ψυχιατρικής, όπου τα υπάρχοντα δεδομένα είναι στο ναδίρ και η πολυπλοκότητά τους στο ζενίθ; Η συντηρητική σκοπιά του “one size” εφαρμόζεται μέχρι και σήμερα. Αισιόδοξα, όμως, υπάρχουν ορισμένες αγωνιζόμενες νησίδες των οποίων τα επιστημονικά τους μέλη εργάζονται για την εις βάθος κατανόηση της βιολογίας των ψυχιατρικών ασθενειών. Ο απώτερος στόχος τους έγκειται στην πρόβλεψη της ανταπόκρισης του ασθενή στην εκάστοτε θεραπεία και στην επακόλουθη ανάπτυξη νέων φαρμακευτικών προσεγγίσεων. Είναι σημαντικό να καταστεί αντιληπτό ότι η παραδοσιακή ερευνητική προσέγγιση δεν βοηθά στο να προχωρήσουμε μπροστά και πρέπει να αλλάξουμε πορεία! Έτσι, όλο και περισσότεροι ψυχίατροι στρέφονται στη γονοτύπηση, για να τους βοηθήσει να επιλέξουν αγωγή συμβατή με τα μεταβολικά χαρακτηριστικά του κάθε ασθενούς.
Τα «εργαλεία της εξατομικευμένης ιατρικής» (Ida Kim Wium-Andersen, Maj Vinberg, Lars Vedel Kessing & Roger S. McIntyre, 2016) στον ψυχιατρικό τομέα είναι πολλά και ποικίλα. Καταρχάς, ένα από αυτά τα εργαλεία είναι τα φαινομενολογικά χαρακτηριστικά του ασθενούς. Εδώ γίνεται χρήση των δύο, παγκοσμίου φήμης, διαγνωστικών συστημάτων, του ICD 10 (International Classification of Diseases) και του DSM 5 (Diagnostic and Statistical Manual: Mental Disorders) τα οποία αποτελούν ανεκτίμητη χείρα βοηθείας στην αναγνώριση των ασθενών που πάσχουν από ψυχιατρικές διαταραχές. Δεύτερο εργαλείο αποτελούν οι κλινικοί παράγοντες κινδύνου, όπως, λόγου χάρη, οι ανεπιτυχείς παρελθοντικές ανταποκρίσεις ενός ασθενούς σε αγωγή με αντικαταθλιπτικά.
Εν συνεχεία, θεμελιώδεις συνιστώσες στην ιατρική ακριβείας φαίνεται να είναι και οι βιοδείκτες. Πρόκειται για ποσοτικά και αντικειμενικά στοιχεία βιολογικών διεργασιών, μέσω των οποίων υποδεικνύεται η παθογόνος διαδικασία ή η φαρμακολογική απόκριση στη θεραπευτική παρέμβαση. Προοπτική τους είναι η αποσαφήνιση της αιτιολογίας της κλινικής εικόνας του ασθενούς και η κατηγοριοποίηση των ψυχιατρικών ασθενειών. Προσοχή αξίζει να δοθεί στο γεγονός ότι η παλαιότερη υπόθεση «ένας βιοδείκτης–μία διαταραχή» (Wium-Andersen, et al. 2016) έχει απορριφθεί και το φως πέφτει πλέον στη μελέτη ενός σετ βιοδεικτών για την πρόβλεψη μιας διαταραχής.
Υποκατηγορίες των βιοδεικτών αποτελούν οι μοριακοί δείκτες, οι γενετικοί δείκτες και οι δείκτες νευροαπεικόνισης. Ο διαχωρισμός των ασθενών σε βιολογικά ομοιογενείς υποκατηγορίες ερείδεται στην εύρεση χρήσιμων μοριακών δεικτών (βλ. δείκτες του περιφερικού αίματος για ψυχικά νοσήματα). Όσον αφορά, τώρα, τους γενετικούς δείκτες, καθίσταται γνωστό ότι μελέτες σε οικογένειες και σε δίδυμα έχουν, κατά καιρούς, δείξει ότι η κληρονομικότητα των ψυχιατρικών νοσημάτων, χέρι-χέρι με την αλληλούχηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, είναι πολλά υποσχόμενη για την ιατρική ακριβείας. Επί παραδείγματι, κοινών πολυμορφισμών σε 3 γονίδια σχετίζονται με την διπολική διαταραχή, ενώ 108 πολυμορφισμοί ενός νουκλεοτιδίου έχουν στενή σχέση με τη σχιζοφρένεια. Τέλος, η απεικόνιση των παθοφυσιολογικών συστημάτων είναι εξέχουσας σημασίας στις ψυχιατρικές ασθένειες (λ.χ. σμίκρυνση ιππόκαμπου στη μείζονα κατάθλιψη).
Σύμφωνα με τον Costa e Silva (2013) ορισμένα εξαιρετικά εξελιγμένα φαρμακοθεραπευτικά μοντέλα επιτρέπουν την προσομοίωση κλινικών αντιδράσεων σε υπολογιστή (in silico). Κατά αυτόν τον τρόπο, επιτρέπεται, έως έναν βαθμό, η πρόβλεψη κλινικών αντιδράσεων σε νέες χημικές ενώσεις, πολύ καιρό πριν δοκιμαστούν σε πειραματόζωα ή ανθρώπους (επίδραση ψυχιατρικού φαρμάκου σε μυριάδες εικονικά κύτταρα και συστήματα). Η μέθοδος αυτή πραγματώνεται σε υψηλή ταχύτητα και υπόσχεται να ελαττώσει σημαντικά τον χρόνο ανάπτυξης νέων φαρμάκων. Έτσι, λοιπόν, η ψυχιατρική, μέσω των μοριακών εξελίξεων, οδηγεί στην προαγωγή της εξατομικευμένης ιατρικής.
Η ιατρική ακριβείας στην ψυχιατρική αποτελεί, αναμφίβολα, μια πρόκληση για την επιστημονική κοινότητα. Το ερώτημα που μένει να απαντηθεί τα επόμενα χρόνια είναι αν αυτό το μοντέλο θα προκαλέσει επανάσταση μεταξύ των εξελίξεων ή θα αποδειχθεί μια επόμενη απογοητευτική προσέγγιση. Διάφοροι πεσιμιστές αναφέρουν πως η εξατομικευμένη συνταγογράφηση στην ψυχιατρική δεν είναι πολλά υποσχόμενη, εκτός περιορισμένων παραδειγμάτων. Οι επικριτές της διατυπώνουν έναν σκεπτικισμό για την περαιτέρω προοπτική ευρείας χρήσης και τελεσφόρας εφαρμογής της. Αν εξετάσει κανείς, ωστόσο, προσεκτικά τόσο την εξατομικευμένη επιλογή φαρμάκων όσο και την εξατομικευμένη δοσολογία, είναι προφανές ότι η εφαρμογή τους είναι άμεση. Οι υπέρμαχοί της, από την άλλη πλευρά, γνωστοποιούν ότι θα υπάρξει βελτίωση του προτύπου περίθαλψης των ψυχικά ασθενών ατόμων.
Εν κατακλείδι, ας κρατήσουμε κατά νου πως στο μέλλον οι ψυχίατροι οφείλουν να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι και να χρησιμοποιούν τα προαναφερθέντα εργαλεία που απλόχερα τους δίνει η επιστήμη. Αυτή η νέα γενιά ψυχιάτρων θα χρησιμοποιήσουν τις νέες φαρμακογονιδιωματικές δοκιμές στο μέλλον για να τις εφαρμόσουν στο λειτούργημά τους με σκοπό την εξατομίκευση της συνταγογράφησης στην ειδίκευσή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Personalized medicine in psychiatry, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- The future (or lack of future) of personalized prescription in psychiatry, Science Direct. Διαθέσιμο εδώ
- Personalized medicine in psychiatry: new technologies and approaches, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Challenges and Future Prospects of Precision Medicine in Psychiatry, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Personalized medicine in psychiatry: problems and promises, BMC. Διαθέσιμο εδώ
- Pharmacogenomics and Proteomics: Enabling the Practice of Personalized Medicine, Wong, Linder, Valdes Jr., ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ, Μεταμόρφωση Αττικής, 2010.
