Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Συχνά οι αναγνώστες –και δε βγάζω τον εαυτό μου καθόλου έξω από αυτήν την παρατήρηση– είναι κάπως καχύποπτοι προκειμένου να διαβάσουν ένα βιβλίο με έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα. Ίσως θεωρούν ότι ο συγγραφέας προσπαθεί να δικαιολογηθεί ή να ενθέσει τον εαυτό του στο βιβλίο με όχι και τόσο δημιουργικούς τρόπους –πράγμα που αρκετές φορές πραγματικά συμβαίνει. Παρόλα αυτά, το σημερινό βιβλίο, παρά το γεγονός ότι αναφέρεται σε ένα ιδιαίτερα τραυματικό βίωμα του συγγραφέα, είναι τόσο επίκαιρο και αντικατοπτρίζει τόσο γλαφυρά τα μίση και τα πάθη της σημερινής ζωής, ώστε να αφορά, τελικά, πολύ περισσότερους από εμάς.
Το περιστατικό είναι μάλλον γνωστό σε όλους –τον Αύγουστο του 2022, ενώ πήγαινε να δώσει μια διάλεξη στο Ίδρυμα Chautauqua της Νέας Υόρκης, ο νομπελίστας Ινδός συγγραφέας Σαλμάν Ρουσντί έπεσε θύμα απόπειρας ανθρωποκτονίας και υπέστη αρκετές μαχαιριές, χάνοντας την όραση στο ένα του μάτι, διότι κάποιος φανατισμένος είχε θεωρήσει ότι ο συγγραφέας είχε προσβάλει το Ισλάμ με κάποιο βιβλίο του. Ο συγγραφέας επέζησε σαν από θαύμα και αποφάσισε να εξωτερικεύσει το βίωμά του στο κοινό, που είχε συγκλονιστεί από τα γεγονότα. Ακούγεται, πραγματικά, σαν να περιγράφει κανείς μια σκληρή σκηνή από μυθιστόρημα, αλλά η αληθινή ζωή είναι συχνά αυτή που κάνει τα μυθιστορήματα να ωχριούν με τη σκληρότητά της. Το βιβλίο Μαχαίρι εκδόθηκε το 2024 στο πρωτότυπο κείμενο (Knife) από τον εκδοτικό οίκο Jonathan Cape, ενώ στην Ελλάδα κυκλοφορεί μεταφρασμένο από τους Γιώργο Μπλανά και Δημήτρη Δουλγερίδη, από τις Εκδόσεις Ψυχογιός.
Αυτή είναι, όμως, η πραγματικότητα που θυμάται ο Σαλμάν Ρουσντί, και της οποίας τον απόηχο καταγράφει, στο Μαχαίρι, ένα από τα πιο αξιόλογα έργα που έχει γράψει στην καριέρα του, η οποία πλέον μετρά παραπάνω από 50 χρόνια λογοτεχνικής παραγωγής. Αυτό δεν είναι το πρώτο του βιβλίο για την προσωπική του εμπειρία, καθώς ο ίδιος έχει βρεθεί ξανά σε θέση να καταδιώκεται για τα έργα του. Στο Joseph Anton: A Memoir, τα απομνημονεύματα των 630 σελίδων που δημοσίευσε το 2012, εξιστόρησε τις δεκαετίες που κρυβόταν μετά τον φετφά (είδος νομικής άποψης/ γνωμοδότησης στο ισλαμικό δίκαιο) που εξέδωσε ο Αγιατολάχ Χομεϊνί το 1989, με την οποία τον επικήρυξε για την έκδοση του βιβλίου του Satanic Verses. Το Μαχαίρι ανακεφαλαιώνει κατά έναν τρόπο μερικά από αυτά τα βιώματα, αλλά είναι κατά πολλούς τρόπους σημαντικά διαφορετικό. Είναι σημαντικά πιο ευσύνοπτο, γραμμένο πολύ πιο κοντά στα γεγονότα που περιγράφει και ο συγγραφέας μάς αφηγείται τις εμπειρίες του σε πρώτο πρόσωπο (όχι το πιο αποστασιοποιημένο τρίτο πρόσωπο που χρησιμοποιήθηκε για τον Joseph Anton).
Το Μαχαίρι δεν είναι, όμως, μόνο μια αναδιήγηση. Είναι στην πραγματικότητα, παράλληλα, ένα ψυχολογικό, πολιτικό και φιλοσοφικό κείμενο, που αντικατοπτρίζει την πάγια δέσμευση του συγγραφέα στην ελευθερία του λόγου και την πάλη απέναντι σε κάθε μορφή λογοκρισίας. Μέσα από το δικό του προσωπικό τραυματικό βίωμα, ο συγγραφέας εξετάζει τα κίνητρα που οδηγούν σε αυτήν την τυφλή βία και εξαίρει, εν τέλει, την αξία της ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Μια ακόμα ιδιαίτερα αξιοσημείωτη πτυχή του βιβλίου είναι ότι ο συγγραφέας επιλέγει να απέχει από ρητορικές που θεωρούν ότι το να επιβιώσει κανείς από μια τέτοια τραυματική εμπειρία τον κάνει πιο δυνατό. Η τέχνη, σύμφωνα με τον Ρουσντί, δεν είναι πολυτέλεια, είναι μια αναγκαιότητα για τη ζωή του ανθρώπου, γι’ αυτό και η ανάγκη της ύπαρξής της δεν μπορεί και δεν πρέπει να περιορίζεται από το τυφλό μίσος.
Τελικά, είναι η αγάπη και η τέχνη πιο δυνατή από το μίσος και τη βία; Ο Ρουσντί είναι βέβαιος, γι’ αυτό και το Μαχαίρι αποτελεί μια κατάθεση ψυχής, όπου ο συγγραφέας φαίνεται ιδιαίτερα συνειδητοποιημένος για το χρέος του ανθρώπου της τέχνης σε χαλεπούς καιρούς. Στα πρόσωπα των δικών του ανθρώπων που τον επισκέφθηκαν κατά την ανάρρωσή του (η οποία ήταν μια έκπληξη για τους θεράποντες ιατρούς), ο ίδιος είδε την επιβεβαίωση της ιδέας ότι η αγάπη μπορεί, εν τέλει, να κυριαρχήσει στα πάντα. Παρόλο που η φιλοσοφική διάθεση του βιβλίου, όπως εμπλέκεται με τα προσωπικά βιώματα, ίσως δεν είναι για όλους, το έργο συστήνεται ανεπιφύλακτα σε κάθε λάτρη της λογοτεχνίας, της τέχνης, αλλά και της ζωής που διαπνέεται από την αγάπη, η οποία –ακόμα κι αν αυτή η θέση φαίνεται ρομαντική και τετριμμένη– μπορεί πραγματικά να αλλάξει τα πάντα.
