Της Ευδοκίας Παπασταθοπούλου,
«Μα γιατί δεν έφευγε;»: ένα ερώτημα που πολλοί από εμάς έχουμε ακούσει σε συζητήσεις σχετικά με το φαινόμενο των γυναικοκτονιών. Ίσως, μπορεί να το έχουμε θέσει ή σκεφτεί και οι ίδιοι. Η ερώτηση αυτή, πέρα από το ότι εμφανίζει ένα βαθμό άγνοιας για το άτομο που την πραγματοποιεί, κινείται στη «σφαίρα» της νοοτροπίας της επίρριψης ευθυνών στο θύμα. Στο παρόν άρθρο δε θα ασχοληθούμε με το “victim-blaming”, αλλά θα αναφερθούμε σε ένα φαινόμενο που, σε περιπτώσεις, μπορεί να αποτελεί το λόγο για τον οποίο «δεν έφευγε».
Ο όρος “trauma bonding”, που αποδίδεται στα ελληνικά ως «δεσμός τραύματος», εισήχθη από τον Δρ. Patrick Carnes, συγγραφέα του «Ο Δεσμός της Προδοσίας: Απελευθέρωση από εκμεταλλευτικές σχέσεις» και ιδρυτή του Διεθνούς Ινστιτούτου για τη Θεραπεία και Έρευνα του Τραύματος και της Εξάρτησης (IITAP). Σύμφωνα με τον Carnes, ο όρος περιγράφει «την κατάχρηση του φόβου, της διέγερσης, των σεξουαλικών συναισθημάτων και της σεξουαλικής φυσιολογίας με σκοπό την παγίδευση ενός ατόμου». Κατέληξε, όμως, να χρησιμοποιείται από τους ψυχολόγους με μια ευρύτερη έννοια, περιγράφοντας την ανθυγιεινή συναισθηματική σύνδεση που αναπτύσσει το θύμα με τον θύτη, σε διάφορες περιπτώσεις κακοποιητικών σχέσεων.
Σε τέτοιες σχέσεις, ο θύτης μπορεί να προκαλεί έντονα συναισθήματα αγάπης και διέγερσης κατά περιόδους, αλλά αυτά εναλλάσσονται με περιόδους αγνόησης, κακομεταχείρισης και κακοποίησης. Αυτή η εναλλαγή μεταξύ στενής οικειότητας και κακομεταχείρισης δημιουργεί έναν δεσμό με συναισθηματική και φυσική βάση, που ενισχύεται με τον χρόνο, καθιστώντας πιο δύσκολο το να αποχωρήσει κανείς από τη σχέση. Παρόλο που ο καταπιεζόμενος μπορεί να μη νιώθει πλέον καμία στοργή, εμπιστοσύνη, αγάπη ή έλξη προς τον σύντροφό του, εξακολουθεί να στρέφεται προς αυτόν για φροντίδα και υποστήριξη.
Έπειτα από κάθε περιστατικό βίας, ο κακοποιητικός σύντροφος «επιστρατεύει» διάφορα «τρικ» ώστε να εμποδίσει τον άλλο από το να απομακρυνθεί, δείχνοντας ένα ψεύτικο ενδιαφέρον για εκείνον, πράγμα που τον κάνει να καλύπτει δικά του «κενά» κι ανασφάλειες ̶ αλλά αυτό είναι μια άλλη μεγάλη συζήτηση. Χειραγωγεί το θύμα με απειλές και ειρωνείες, το «βομβαρδίζει» με αγάπη και υπόσχεται πως είναι η τελευταία φορά που συμβαίνει αυτό και πως θα αλλάξει.
Ο κακοποιημένος σύντροφος βλέπει τον άλλο ως «σωτήρα», εκείνον που θα τον βγάλει από όλα τα προβλήματα που ο ίδιος όμως δημιουργεί. Το θύμα νιώθει όλο και πιο ανασφαλές. «Γαντζώνεται» πάνω στο θύτη, απομακρύνεται από οικογένεια και φίλους, σκεπτόμενο πως υπάρχουν και «καλές» στιγμές που ίσως αξίζουν τον κόπο. Μια από τις λέξεις που θα μπορούσε να περιγράψει καλύτερα τον δεσμό τραύματος είναι η λέξη «μούδιασμα». Αυτό νιώθει το θύμα. Αυτό το «μούδιασμα» —ή «πάγωμα» αν θέλετε— αποτελεί αμυντικό μηχανισμό του ανθρώπου. Αντιμέτωποι με μια απειλή, τρεις είναι οι επιλογές: μάχη, φυγή, πάγωμα. Για μια γυναίκα —διαχρονικά δυστυχώς— η μάχη δεν αποτελεί την καλύτερη απάντηση στην απειλή. Η φυγή, ενώ μπορεί να φαντάζει λογική, μπορεί να μην υπάρχει σαν επιλογή ή να είναι πολύ δύσκολο ή και επικίνδυνο να πραγματοποιηθεί, αφενός για τον προφανή λόγο των απειλών προς το θύμα, αφετέρου για λόγους βιοπορισμού, όταν εξαρτάται οικονομικά από τον σύντροφο του. Ως αποτέλεσμα, λοιπόν, το θύμα «παγώνει» για να αμυνθεί.
Για εκείνους που δεν έχουν βρεθεί σε μια κακοποιητική σχέση είναι δύσκολο να μπουν στη θέση του θύματος και να καταλάβουν «γιατί δε φεύγει». Συχνά ο δεσμός τραύματος αναπτύσσεται σε άτομα που έχουν δεχτεί βία στην παιδική ηλικία, με ανεπαρκή στήριξη από το κοντινό τους περιβάλλον —χωρίς αυτό βέβαια να αποτελεί κανόνα. Το γεγονός ότι η κοινωνία δυσκολεύεται να κατανοήσει αυτή τη συνθήκη, δυσχεραίνει τη θέση του θύματος, οδηγώντας το στη σιωπή και σε ένα αίσθημα ντροπής, και συνεπώς αποφεύγει ή καθυστερεί να ζητήσει βοήθεια.
Πώς θα σπάσουν τα δεσμά; Η αρχή θα γίνει όταν ο σύντροφος-θύμα θα συνειδητοποιήσει πως δε συμπαθεί καν πια τον άνθρωπο που έχει «δίπλα» του και πως του κάνει κακό. Η κατάσταση ίσως περιπλέκεται λίγο στην περίπτωση που υπάρχουν παιδιά, αλλά ίσως το κάνει λίγο πιο εύκολο όταν το θύμα κατανοήσει πως τα παιδιά του μεγαλώνουν σε ένα τοξικό περιβάλλον. Το πιο σημαντικό είναι το θύμα να μη ρίχνει ευθύνες στο ίδιο. Από εκεί και έπειτα, όταν αποφασίσει να μιλήσει σε κάποιο κοντινό του πρόσωπο ή σε γραμμή υποστήριξης (τηλεφωνική γραμμή SOS 15900), ή να απευθυνθεί στην αστυνομία, τα πράγματα γίνονται πιο εύκολα. Το πρώτο βήμα, που απαιτεί απίστευτο ψυχικό σθένος, έχει γίνει. Κι όταν τα δεσμά επιτέλους σπάσουν, η ψυχοθεραπεία είναι παραπάνω από σημαντική, καθώς διαφορετικά το άτομο κινδυνεύει να ξαναβρεθεί σε κακοποιητική σχέση, αναπτύσσοντας τον ίδιο δεσμό.
Σαφώς η κοινωνία πρέπει να ευαισθητοποιηθεί και να στηρίξει ανθρώπους που βρίσκονται σε αυτό το —φαινομενικά πάντα— «αδιέξοδο». Δεν είναι εποχές για ταμπού. Είναι πολύ σημαντικό να είμαστε η φωνή κάποιου που δεν έχει τη δύναμη να μιλήσει. Καμπάνιες ευαισθητοποίησης σίγουρα μπορούν να βοηθήσουν, ως ένα βαθμό, την κατάσταση. Η πολιτεία οφείλει να συσπειρωθεί κατάλληλα και να μην «κλείνει τα μάτια». Χρειαζόμαστε προσβάσιμες κι αποτελεσματικές υπηρεσίες, δίπλα σε κάθε καταπιεσμένο. Η «Θέμις» οφείλει να κάνει σωστά τη δουλειά της. Η κατάσταση είναι κρίσιμη και το να το καταλαβαίνουμε πάντα όταν είναι αργά δε μας τιμά πρώτα σαν άτομα, κι έπειτα σαν κοινωνία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Victims of trauma or abuse may find themselves ‘trauma bonding.’ How to recognize it, eu.usatoday.com, διαθέσιμο εδώ
- Trauma Bond: What to Know, www.webmd.com, διαθέσιμο εδώ
- Trauma Bonding: What You Need To Know—And How To Get Help, www.forbes.com, διαθέσιμο εδώ
- Δεσμοί τραύματος: Όταν η αγάπη πονάει, ilianakonstantopoulou.gr, διαθέσιμο εδώ
