Της Κατερίνας Πλέσσα,
«Φαίδων», «Η αδελφούλα μου» και «Το μυστικό της κοντέσσας Βαλέραινας» είναι μερικά πνευματικά δημιουργήματα του Γρηγορίου Ξενόπουλου που ταυτίστηκαν με την προσπάθεια προσέγγισης και πνευματικής ανάτασης των ελληνοπαίδων. Η αλήθεια, βέβαια, είναι πως ο Ξενόπουλος κατόρθωσε όχι μόνο να συμβάλει στην πνευματική καθοδήγηση των νέων της εποχής του, αλλά γενικότερα να πετύχει τη χάραξη ενός μοναδικού πνευματικού δρόμου ο οποίος επηρέασε καθοριστικά τον τρόπο αντίληψης των παιδιών και μεγάλων για τη λογοτεχνική παραγωγή. Η συμβολή του, λοιπόν, στην πνευματική —και όχι μόνο— καλλιέργεια των παιδιών, ήταν και παραμένει καθοριστική λειτουργώντας, μάλιστα, ως οδοδείκτης για τη διαμόρφωση και μιας υγειούς φιλοσοφίας ζωής.
Η συνεργασία του το 1896 με το παιδαγωγικό περιοδικό «Διάπλασις των παίδων», στο οποίο αποτέλεσε για πολλά χρόνια τον βασικό του συντάκτη αφήνοντας με την πάροδο του χρόνου την προσωπική του ανανεωτική πινελιά, αποτέλεσε την αρχή της ουσιαστικής ενασχoλήσεις του Ξενόπουλου με τον κόσμο των παιδιών. Μέχρι τον δεύτερο γάμο του με την Τίτα Κανελλοπούλου, το 1901, ανιψιά του ιδρυτή του περιοδικού, μετρούσε ήδη 50 χρόνια αφοσίωσης στην πνευματική καθοδήγηση των ελληνοπαίδων. Ειδικότερα, η «Διάπλασις των παίδων» αποτελούσε τότε «το μόνον περιοδικόν για τα παιδιά εν γένει, που εν Αθήναις βγαίνει. Προπληρωτέα συνδρομή δυόμισι φράγκα μόνο και δώδεκα φυλλάδια εκδίδει κάθε χρόνο που πωλούνται στο γραφείον της», σύμφωνα με τα όσα έγραφε το 1884 ο Γ. Σούρης, πέντε χρόνια μετά την έκδοσή του. Το εν λόγω περιοδικό στάθηκε αφορμή, ώστε ο Ξενόπουλος να γνωρίσει καλύτερα τον κόσμο των παιδιών, να κατανοήσει τις παιδικές ανησυχίες και ψυχοσύνθεση αναπτύσσοντας έτσι ένα σπουδαίο παιδαγωγικό έργο.
Η πρώτη φάση της ανάπτυξης του παιδαγωγικού αυτού έργου στο περιοδικό συνδέθηκε άρρηκτα με τη μεταβολή του χαρακτήρα του από ένα συντηρητικό παιδαγωγικό έντυπο σε ένα πρωτοποριακό εργαλείο διαμόρφωσης πνευματικής συνείδησης και άντλησης ερεθισμάτων για σκέψη και γόνιμο προβληματισμό. Πώς θα ήταν άλλωστε δυνατόν μια πρωτοποριακή προσωπικότητα σαν κι αυτή του Ξενόπουλου που είχε δεχτεί ποικίλες ιδεολογικές επιρροές ξεφεύγοντας από τα στενά χωροχρονικά πλαίσια της εποχής της και που είχε γνωρίσει και υιοθετήσει, μετέπειτα, τις ιδέες του Νατουραλισμού και του σοσιαλισμού, να μην εισαγάγει αυτό το ανανεωτικό πνεύμα στο περιοδικό;
Ο Ξενόπουλος, λοιπόν, όντας υπεύθυνος για την επιλογή της ύλης στο περιοδικό, επέλεγε θεματολογίες για τους παιδικούς διαλόγους και τα διηγήματα που προσφερόταν για δημιουργία ευχάριστων ιστοριών βγαλμένων από την καθημερινότητα των νεαρών αναγνωστών του καθώς και για το πλάσιμο χαρακτήρων με τους οποίους θα μπορούσαν κάλλιστα να ταυτιστούν οι τελευταίοι, να αφουγκραστούν τις ανησυχίες τους και έτσι να εισέλθουν και οι ίδιοι στον χώρο του γόνιμου προβληματισμού. Τη σημασία των καινοτομιών που εισήγαγε ο Ξενόπουλος στο περιοδικό εύστοχα τόνισε η Γεωργία Ταρσούλη, συνεργάτρια και για κάποιο διάστημα αρχισυντάκτρια της Διάπλασις, ήταν ένα σεμνό τριανταφυλλί «φυλλαδιάκι», που έβγαινε κάθε δεκαπέντε μέρες και δημοσίευε ψυχωφελή διηγήματα του Αριστοτέλη Κουρτίδη σε άψογη καθαρεύουσα, αρχαιότροπα ποιήματα του Αλέξανδρου Κατακουζηνού και νηπιακά αναγνώσματα που είχαν τίτλο «Η Εύχαρις και το κυνάριόν της». Και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, δεν είχε κλείσει ακόμη τα 23, σπούδαζε φυσικομαθηματικά —τα οποία παράτησε στη μέση— κι ερχόταν να τινάξει στον αέρα όλο το συντηρητικό οικοδόμημα της Διάπλασις.
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος δεν περιορίστηκε μόνο στη δημοσίευση παραστατικών παιδικών διαλόγων, χρονογραφημάτων και επιστολών αλλά ήταν εκείνος ο οποίος έγραψε το 1981 σε ηλικία μόλις 24 ετών το πρώτο παιδαγωγικό μυθιστόρημα με τίτλο «Η αδελφούλα μου» στη δημοτική γλώσσα. Επρόκειτο για ένα έργο το οποίο χαρακτηρίσθηκε ως «τομή» για τα τότε δεδομένα της παιδικής πεζογραφίας. Μέσα από τους χαρακτήρες του έργου και ιδίως από την κεντρική γυναικεία φιγούρα συνομιλεί με τους νεαρούς αναγνώστες του μεταδίδοντάς τους μηνύματα, αξίες και καταρρίπτοντας κοινωνικά στερεότυπα, όπως εκείνα που ήθελαν τη γυναίκα κλεισμένη μέσα στο σπίτι χωρίς επαφή με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Το εν λόγω μυθιστόρημα εκτός από το γεγονός πως λειτούργησε ως αγωγός επαφή των νέων με πρωτοποριακές αντιλήψεις, κατόρθωσε να αγγίξει την παιδική ψυχή προσφέροντας πνευματική απόλαυση.
Στόχος του συγγραφέα ήταν βέβαια να εισέλθει στην εκπαίδευση ως αναγνωστικό, καθώς θεωρούσε πως τα υπάρχοντα λόγω της αυστηρής τυποποίησής τους στερούνταν κάθε καρδιοπλαστικού στοιχείου που θα μπορούσαν να συγκινήσουν τα παιδιά, να τους διεγείρει το ενδιαφέρον δημιουργώντας τους την επιθυμία εξερεύνησης του λογοτεχνικού κόσμου. Όπως εύστοχα σχολίασε η Κατίνα Παπά, «ο Ξενόπουλος αποτέλεσε μεγάλο φίλο των παιδιών. Ο Φαίδων (το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του συγγραφέα) για μισό αιώνα και πάνω μόρφωνε τα ελληνόπουλα και αγαπήθηκε από αυτά». Οι πνευματικοί καρποί του Ξενόπουλου καρποφόρησαν, όπως αποδείχθηκε και με τη μετέπειτα διάκριση πολλών διαπλασσόπουλων στην ποίηση και τη λογοτεχνία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο Τέλλος Άγρας και ο Πέτρος Χάρης.
Αναφορικά με τη συμβολή του Ξενόπουλου στη διδασκαλία του σημερινού μαθήματος της λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο και το Λύκειο, αυτή υπήρξε καθοριστική. Ειδικότερα, η επιλογή κειμένων με σκοπό την ένταξή τους στα ανθολόγια της Δευτεροβάθμιας επιτυγχάνεται εφόσον αυτά πληρούν ορισμένα βασικά κριτήρια τα οποία συνήθως αφορούν το εκάστοτε θέμα που πραγματεύεται ο συγγραφέας, τη μορφή του κειμένου, την οπτική του απέναντι σε διάφορα θέματα, τη θέση που κατέχει ο συγγραφέας γενικότερα στον χώρο της Εθνικής λογοτεχνικής παράδοσης, τον τρόπο σκιαγράφησης κοινωνιών και ηρώων, τα μηνύματα και τις αξίες που επιδιώκει να μεταλαμπαδεύσει στους αναγνώστες, τη γλώσσα και το ύφος. Πολλά από τα έργα του Ξενόπουλου, πληρώντας τα κριτήρια αυτά, έχουν επιλεχθεί ως κείμενα στα Νεοελληνικά αναγνώσματα της Δευτεροβάθμιας, συνεχίζοντας το σπουδαίο έργο του, που στόχο είχε τη δημιουργία υγιών προσωπικοτήτων με ψυχοπνευματικούς προβληματισμούς, καλλιέργεια και ενδιαφέρον για τα κοινωνικά τεκταινόμενα.
Εν συντομία, θα αναφέρω πως στην Α’ τάξη του Γυμνασίου οι νέοι διδάσκονται το «Περιβόλι» που αποτελεί απόσπασμα από το παιδαγωγικό μυθιστόρημα του συγγραφέα «Η αδελφούλα μου», το οποίο έχει δοθεί με τη μορφή πραγματείας και μια ακόμη πραγματεία του με τίτλο «Συνθέσεις». Στην τάξη της Β’ Λυκείου οι νέοι έρχονται σε επαφή με θεατρικά αποσπάσματα από το έργο του «Στέλλα Βιολάντη», θεατρική διασκευή της νουβέλας «Στέλλα Βιολάντη – Έρως Εσταυρωμένος» και από το έργο του «Το μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραιανας», το οποίο θεωρείται το πιο άρτιο θεατρικό δημιούργημά του που διαμόρφωσε σε σημαντικό βαθμό την ταυτότητα του Νεοελληνικού Θεάτρου. Μέσα από τα εν λόγω αποσπάσματα οι έφηβοι έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν την αξία του φυσικού περιβάλλοντος για τον άνθρωπο, καλλιεργώντας περιβαλλοντική συνείδηση, τη σημασία της πίστης, προσήλωσης και θυσίας για τα πιστεύω και τα ιδανικά καθώς και την ανάγκη συνδυασμού του τερπνού με το ωφέλιμο.
Κλείνοντας, εύλογα συνάγεται το συμπέρασμα πώς ο Γρηγόριος Ξενόπουλος άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στην πνευματική εξέλιξη της χώρας. Τα πνευματικά του δημιουργήματα αποτέλεσαν και αποτελούν αγωγό επαφής των παιδιών και γενικότερα όλων των αναγνωστών του με αξίες, ιδανικά διαμορφώνοντας προσωπικότητες με ιδιαίτερες λογοτεχνικές και κοινωνικές ευαισθησίες. Τα μηνύματα που πέρασε μέσω των έργων του έχουν διαχρονικό χαρακτήρα και σε κρίσιμους καιρούς, όπως είναι οι σημερινοί, όπου τα περιστατικά νεανικής βίας και παραβατικότητας αυξάνονται συνεχώς, αποτελούν πνευματικά ερείσματα και πυξίδες προσανατολισμού των νέων στον δρόμο της «αρετής».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Επτανησιακά φύλλα, φιλολογική -λογοτεχνική -λαογραφική έκδοση Τόμος ΚΑ,3-4, Ιδρυτής Ντίνος Κονόμος (1918-1990), Εκδότης -Υπεύθυνος ύλης Διονύσιος Σέρρας, «Αφιέρωμα στον Γρηγόριο Ξενόπουλο (1867-1951), πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Ζάκυνθος 2001»
- Πρακτικά συνεδρίου «Γρηγόριος Ξενόπουλος 50 χρόνια μετά», Συμβολή στην έρευνα του έργου του Πνευματικό κέντρο ΔΗΜΟΥ ΖΑΚΥΝΘΟΥ 16, 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2001
- Πλατύφορος Εταιρεία Μελέτης Έρευνας Προαγωγής Πολιτισμού
