Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Την 1η Ιουλίου 1968 οι ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση και Μεγάλη Βρετανία υπέγραψαν τη Συμφωνία για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων (Non Proliferation Treaty, NPT). Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μέρος της προσπάθειας των Μεγάλων Δυνάμεων για ύφεση στις σχέσεις τους καθώς υπήρξε η πιο σημαντική συνθήκη ελέγχου των εξοπλισμών. Ένα μήνα μετά όμως, η ύφεση ανακόπηκε, καθώς δυνάμεις και άρματα του Συμφώνου της Βαρσοβίας εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία για να καταστείλουν τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης. Στις 20 Αυγούστου 1968 στρατιωτικές δυνάμεις του Συμφώνου της Βαρσοβίας εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία για να καταστείλουν τη λεγόμενη «Άνοιξη της Πράγας», το φιλόδοξο πρόγραμμα φιλελευθεροποίησης και εκδημοκρατισμού του κομουνιστικού καθεστώτος της χώρας, που έφερε την υπογραφή του γενικού γραμματέα του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας, Alexander Dubcek. Ο Dubcek, προσπάθησε να καθησυχάσει τους Σοβιετικούς για την παραμονή της χώρας του στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας, αλλά στις αρχές Αυγούστου 1968, διακηρύχθηκε από το κομμουνιστικό κόμμα της χώρας, η απόφαση να συσταθεί πολυκομματικό πολιτικό σύστημα. Προκειμένου να προλάβουν τη διεξαγωγή του κομματικού συνεδρίου στις αρχές Σεπτεμβρίου, τα σοβιετικά στρατεύματα, μαζί με μονάδες της Ανατολικής Γερμανίας, της Πολωνίας, της Βουλγαρίας και της Ουγγαρίας, εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία. Η Σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία καταδικάστηκε από τη Δύση, αλλά μόνο σε λεκτικό επίπεδο.
Τον Δεκέμβριο του 1971 οι Υπουργοί Eξωτερικών του ΝΑΤΟ συναντήθηκαν στις Βρυξέλες και συμφώνησαν κ να συμμετάσχουν σε μία Συνδιάσκεψη Ευρωπαϊκής Ασφάλειας. Έτσι, τον Ιούλιο του 1973, ξεκίνησε στο Ελσίνκι η πρώτη φάση της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ), σε επίπεδο Υπουργών Εξωτερικών. Συμμετείχαν όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες (πλην Αλβανίας), οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Η δεύτερη φάση πραγματοποιήθηκε στην Γενεύη από 18 Σεπτεμβρίου 1973 μέχρι 21 Ιουλίου 1975 σε επίπεδο πρέσβεων. Τα αποτελέσματα των διαπραγματεύσεων εκείνων ήταν η συγγραφή της Τελικής Πράξης, η οποία υπογράφτηκε επίσημα στην Τρίτη φάση στο Ελσίνκι την 1η Αυγούστου 1975 από τους Αρχηγούς 35 κρατών. Η Τελική Πράξη αποτελείται από τρία κύρια μέρη που αφορούν θέματα σχετικά με την ασφάλεια, την συνεργασία στον ανθρωπιστικό τομέα και την συνεργασία στο χώρο της οικονομίας, της επιστήμης, της τεχνολογίας και του περιβάλλοντος. Το «πνεύμα του Ελσίνκι» έμελλε τελικά να αποδειχθεί εύθραυστο, και η Τελική Πράξη σε λίγα χρόνια να περάσει στο περιθώριο.
Η Τελική Πράξη του Ελσίνκι δεν ήταν μια δεσμευτική συνθήκη, αλλά, μια σειρά από εξαγγελίες βασισμένες στη διακήρυξη κάποιων αρχών. Σε ένα κατά βάση άναρχο διεθνές σύστημα, που δεν διέθετε τους μηχανισμούς για την εφαρμογή αυτών των αρχών, η Συνθήκη βασιζόταν στην ειλικρίνεια των συμβαλλόμενων κρατών και όπως θα αποδεικνυόταν σύντομα οι υποσχέσεις και οι δεσμεύσεις σχετικά με το σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες ήταν κενές. Στα επόμενα χρόνια στην Ευρώπη διατηρήθηκε η ισχυρή υποστήριξη για επαφές μεταξύ Ανατολής και Δύσης αλλά πλέον, οι διαφορές και η διαμάχη των δύο υπερδυνάμεων μετατοπίστηκαν στις χώρες του λεγόμενου «τρίτου κόσμου».
Η σοβιετική επέμβαση στο Αφγανιστάν το 1979 τερμάτισε μια περίοδο άμβλυνσης των εντάσεων, επαναφέροντας την ψυχρότητα. Η ΕΣΣΔ έστειλε στρατεύματα στο Αφγανιστάν εναντίον των Ταλιμπάν προς υποστήριξη της φιλοσοβιετικής κυβέρνησης, οι τελευταίοι εξοπλίστηκαν με σύγχρονα όπλα από τους Αμερικανούς με αποτέλεσμα την ήττα των σοβιετικών δυνάμεων και την αποχώρηση τους. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ηγέτης της ΕΣΣΔ από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, είχε αναλάβει την εφαρμογή ενός ευρέως προγράμματος μεταρρυθμίσεων, διέκρινε πως οι συνεχόμενες πολεμικές συρράξεις έφερναν την σοβιετική Ένωση σε δυσμενή οικονομική θέση, έτσι προσπάθησε να έρθει σε συνεννόηση με τις ΗΠΑ ώστε να επέλθει μια παγκόσμια ισορροπία. Πραγματοποιήθηκαν δύο συναντήσεις κορυφής, η πρώτη στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας το 1986 και η δεύτερη στην Ουάσιγκτον το 1987 με τις οποίες τερματίστηκε ο ψυχρός πόλεμος. Σταδιακά όλες οι χώρες κήρυτταν την επιθυμία τους για ανεξαρτησία, στις 21 Δεκεμβρίου 1991 οι αντιπρόσωποι όλων των σοβιετικών δημοκρατιών υπέγραψαν το πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, το οποίο επιβεβαίωσε τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Στις 25 Δεκεμβρίου 1991, ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε, επισφραγίζοντας το τέλος μιας από τις σημαντικότερες πολιτικές περιόδους στην σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, ήταν ο τελευταίος ηγέτης της σοβιετικής Ένωσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Young John (2015), Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου, 1945 – 1991, πολιτική ιστορία, μετάφραση Δεμερτζίδης Γιώργος, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
- Χατζηβασιλείου Ευάνθης (2001), Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
- John Merriman (2022), Ιστορία της νεότερης Ευρώπης από την αναγέννηση μέχρι σήμερα, μετάφραση Ανδρέας Κίκηρας, επιμ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.
- Σαράντης Αθανασίου (2021), Οι Ηνωμένες πολιτείες και η Λατινική Αμερική στην διάρκεια του ψυχρού πολέμου 1945-1991, dspace.lib.uom.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Κωνσταντίνος Χατζηκώστας (2018), Σχέσεις Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης 1945-1991, dspace.lib.uom.gr, διαθέσιμο εδώ.
