Του Ορέστη Παπαδημητρίου,
Ο Ιβάν Δ΄ Βασίλιεβιτς γνωστότερος και ως Ιβάν ο Τρομερός γεννιέται το 1530, ο οποίος ήταν δισέγγονος του Θωμά Παλαιολόγου, αδελφού του Κωνσταντίνου του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα. Σε ηλικία μόλις 3 ετών χάνει τον πατέρα του και ανακηρύσσεται Μέγας Πρίγκιπας της Μόσχας και για τα επόμενα 5 χρόνια κυβερνά η μητέρα του σαν αντιπρόσωπός του, η οποία δηλητηριάζει διάφορους αντιφρονούντες της. Ωστόσο, δολοφονείται και αυτή μάλλον με τον ίδιο τρόπο.
Οι διάφοροι διεφθαρμένοι ευγενείς, οι βογιάροι, θα μοιράσουν τις εξουσίες και θα προσποιούνται ότι είναι οι αντιπρόσωποί του, ενώ ο Ιβάν, ένας ευαίσθητος και οξυδερκής νεαρός, υφίσταται συνεχώς εξευτελισμούς και ταπεινώσεις. Τον Ιανουάριο του 1547, στα 16 του, δυστυχώς για τους βογιάρους, ο Ιβάν ανακηρύσσεται Τσάρος όλων των Ρώσων, σε αντίθεση με τον προηγούμενο τίτλο του Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας που είχαν οι προκάτοχοί του. Αμέσως μετά τη στέψη, ο Ιβάν ψάχνει για νύφη. Προσκαλεί στο Κρεμλίνο όλους τους ευγενείς με κόρες σε ηλικία γάμου και ανάμεσα σε εκατοντάδες υποψήφιες, ξεχωρίζει την καταλληλότερη, την Αναστασία Ρομάνοβα, και την παντρεύεται δύο εβδομάδες μετά τη στέψη.
Ο Ιβάν και η Αναστασία ερωτεύονται, κάνοντας έξι παιδιά. Προς μεγάλη έκπληξη όλων, μέσα στο ίδιο έτος, μια μεγάλη φωτιά καίει ένα μεγάλο μέρος της Μόσχας, γεγονός που θεωρείται κακός οιωνός. Ωστόσο, η περίοδος που ξεκινά είναι λαμπρή για το λαό του, αφού καθαρίζει την αυλή από τους πιθανούς, σφετεριστές. Επίσης, κάνει κάποιες προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, δημιουργεί έναν πρότυπο εθνικό στρατό με υπερσύγχρονα όπλα, φτιάχνει ένα είδος κοινοβουλίου από ευγενείς για να τον βοηθήσουν με τις υπόλοιπες μεταρρυθμίσεις του.
Παρά την εντύπωση που μπορεί να προκαλεί, ο Ιβάν πιστεύει βαθιά στη δημοκρατία και στη Βουλή των Επίλεκτων. Σε όλη τη χώρα και κυρίως στα απομακρυσμένα μέρη όπου ζουν χωρικοί, οι κοινότητες γίνονται αυτοδιοικούμενες, ρυθμίζει τη φορολογία και αναμορφώνει τους νόμους ώστε να μην υπάρχουν πλέον δουλοπάροικοι, κερδίζοντας έτσι την αγάπη του λαού. Επίσης, θεσμοθετεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των βογιάρων.
Με προσωπική εντολή του τσάρου, κατασκευάζεται το 1553 τυπογραφείο, ενισχύει τον εκχριστιανισμό της αυτοκρατορίας του και δημιουργεί νόμους που θέτουν επίσημες βάσεις για τις σχέσεις της Εκκλησίας με το κράτος. Το 1555 ανοίγει το λιμάνι του Αρχάγγελου και διαπραγματεύεται εμπορικές συμφωνίες με την Αγγλία, δημιουργώντας έτσι έναν ισχυρό εμπορικό κόμβο που συνδέει τις αγορές της Ασίας με αυτές της βορειοδυτικής Ευρώπης. Ταυτόχρονα, με τις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, αποφασίζει να καθαρίσει τη χώρα του από τα απομεινάρια της Χρυσής Ορδής και εκστρατεύει στα ταταρικά βασίλεια, όπου τα περισσότερα υποτάσσονται και εντάσσονται στο κράτος.
Το 1552, με 150.000 άνδρες, προσαρτά το Καζάν. Ως φόρο τιμής στις προσαρτήσεις του Καζάν, κατασκευάζει τον καθεδρικό του Αγίου Βασιλείου, ένα από τα σήματα κατατεθέν της Μόσχας μέχρι και σήμερα. Όταν φρόντισε για τους Μογγόλους και τους Τατάρους κατακτά το Χανάτο του Άστραχαν. Οι Τάταροι νικήθηκαν μετά από σχεδόν τρεις αιώνες κυριαρχίας στις στέπες. Για τα επόμενα χρόνια, η Σιβηρία γίνεται πεδίο επέκτασης των Ρώσων.
Ο Ιβάν στρέφει τώρα την προσοχή του στη Λιβονία, περιοχή της σημερινής Εσθονίας και Λετονίας. Εισβάλλει, ξεκινώντας τελικά έναν μακροχρόνιο πόλεμο, κατά τη διάρκεια του οποίου τα στρατεύματά του διαπράττουν φρικαλεότητες, ακόμη και κανιβαλισμούς. Αν και στην αρχή ο πόλεμος πηγαίνει καλά, επεμβαίνουν οι Λιθουανοί, οι Πολωνοί, οι Δανοί και οι Σουηδοί το 1560, και όλα καταρρέουν. Την ίδια χρονιά πεθαίνει και η γυναίκα του από αρρώστια ή δηλητηρίαση.
Το 1561 ξαναπαντρεύεται, αυτή τη φορά τη Μαρία Τιμουρικόβνα, η οποία όμως δεν είναι ούτε αγαπητή στον Ιβάν ούτε στους Ρώσους. Στη Λιθουανία, ένας από τους συμβούλους του οδηγεί τον στρατό των Λιθουανών εναντίον του. Ο πόλεμος στη Λιβονία δεν πηγαίνει καλά, και στο βασίλειο πέφτει ξηρασία και πείνα. Όλοι είναι εναντίον του, και τότε κάνει το εξής: παρατά τη Μόσχα και στέλνει επιστολές στους Μοσχοβίτες ότι θα παραιτηθεί από τον θρόνο, επειδή ο κλήρος και η αριστοκρατία τον έχουν προδώσει.
Οι Μοσχοβίτες, λαός και ευγενείς, καθώς φοβούνται το επερχόμενο χάος και τον ικετεύουν να επιστρέψει. Ο Ιβάν τους λέει πως, ακόμα και αν γυρίσει πίσω, θα μπορεί ακόμα να εκτελεί βογιάρους και θα κατασχέσει τις περιουσίες τους. Αυτό φυσικά το δέχονται. Το 1565 φτιάχνει τη σωματοφυλακή του, τους Οπρίτσνικοι, τους οποίους επιλέγει και εντάσσει από άλλες κοινωνικές τάξεις, καθώς και ξένους που τους έχει διαλέξει ο ίδιος. Είναι πάντα μαυροντυμένοι και φορούν στη ζώνη τους ένα κεφάλι σκύλου σαν σύμβολο αφοσίωσης.
Ο λαός τους ονομάζει «σκυλομούρηδες». Ορκίζονται υποταγή στον τσάρο και την τσαρίνα και να μην έχουν καμία επαφή με το Συμβούλιο. Τα στρατόπεδά τους θεωρούνται κράτος εν κράτει και έτσι δεν τους πιάνει ο νόμος. Ζουν μαζί με τον Ιβάν στο κάστρο του μια ασκητική ζωή, και κατά εντολή του εκτελούσαν όποιον υποπτεύονταν για εναντίωση στον Μέγα Πρίγκιπα. Στο πρώτο κύμα εκτελούνται ο μητροπολίτης της Μόσχας και ο αρχιστράτηγος της εκστρατείας του Καζάν, Αλέξανδρος Σιουσκι.
Επίσης, στα χέρια τους θα πέσουν και 12.000 ευγενείς, τους οποίους θα στείλει στη Σιβηρία περπατώντας. Το 1568, ένας τουρκικός στρατός 20.000 επίλεκτων πολεμιστών εισβάλλει στη Ρωσία και ενώνεται με 50.000 Τατάρους, αλλά η επίθεση θα αποκρουστεί από τον στρατό του Ιβάν, που θα τους αναγκάσει σε υποχώρηση. Μάλιστα, στην επιστροφή, περίπου 45-50.000 εισβολείς θα παγώσουν στις στέπες ή θα πιαστούν αιχμάλωτοι από τους Κιρκάσιους συμμάχους των Ρώσων. Το 1569 πεθαίνει και η δεύτερη γυναίκα του Ιβάν. Φήμες θέλουν ότι την έχει δηλητηριάσει ο ίδιος. Το θέμα είναι όμως ότι ο Ιβάν, όποτε άκουγε φήμες, υποπτευόταν τους βογιάρους, τους οποίους μισούσε. Οποιονδήποτε υποπτευόταν για συνωμοσία τον σκότωνε και πράγματι αποκαλύπτει πολλές από αυτές.
Το αποκορύφωμα θα έρθει το 1570. Ο Ιβάν, μετά από προδοσίες στο μέτωπο της Λιβονίας και μετά από ακόμα μια επιδημία, υποπτεύεται ότι όλο το Νόβγκοροντ συνωμοτεί εναντίον του με στόχο να αυτομολήσει στη Λιθουανία. Χωρίς να έχει αποδείξεις, στέλνει την σωματοφυλακή του, που αρχίζουν να εκτελούν βογιάρους και τις οικογένειές τους και όποιον άλλο τύχει να συναντήσουν και επειδή ο κόσμος αντιδρά, περικυκλώνει ολόκληρη την πόλη και σε 6 εβδομάδες σκοτώνει 60.000 άτομα. Μέχρι και η εκκλησιά της πόλης, με εντολή, τους εκτελεί με ξυλοδαρμό. Και εξορίζει τους επιζώντες στις ερημιές. Το 1571 οι Τούρκοι, με τους Τατάρους, εισβάλλουν ξανά και θα κάψουν μέχρι και τη Μόσχα. Την καταστολή της εισβολής την ανέλαβε η επίλεκτη φρουρά του Ιβάν, οι Στρέλτσι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μιλτιάδης Βαρβούνης (2004), Ιβάν ο Τρομερός, Αθήνα: Περισκόπιο
- Aldo Ferrari (2022), Η Ρωσία των Τσάρων, Αθήνα: Πεδίο
- Paul Bushkovitch (2016), Ιστορία της Ρωσίας: Πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9ο αιώνα έως την περεστρόικα, εκδ: Αιώρα
