Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Το 1949, ύστερα από ένα φρικαλέο εμφύλιο πόλεμο, οι κομμουνιστές Κινέζοι με ηγέτη τον Μάο Τσετούνγκ κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν το μεγαλύτερο μέρος των κινεζικών εδαφών κάτω από τον έλεγχο τους. Η αμερικανική κυβέρνηση του Χ. Τρούμαν απέτυχε να υποστηρίξει τον εθνικιστή ηγέτη Τσιανγκ Κάι-Σεκ, ο οποίος υποχώρησε στο νησί της Ταιβάν. Στον πόλεμο της Κορέας (1950-1953), κινεζικά και αμερικανικά στρατεύματα συγκρούστηκαν σε έναν αιματηρό πόλεμο για τον έλεγχο της χώρας.
Εμπνευσμένος από τα πενταετή σχέδια του Στάλιν, τα οποία, αν και κόστισαν την ζωή εκατομμύρια ανθρώπων, οδήγησαν στην ανάδειξη της ΕΣΣΔ σε βιομηχανική υπερδύναμη, ο Μάο ξεκίνησε τις δικές του μεταρρυθμίσεις προκειμένου μέσω της δίκης του αντίληψης για τον κομμουνισμό, να αναπτύξει την Κίνα. Η χώρα, ύστερα από μισό αιώνα διαρκών κρίσεων, ήταν μια από τις φτωχότερες στον πλανήτη. Οι μεγάλης κλίμακας αυτές μεταρρυθμίσεις των κομμουνιστών συμπεριλάμβαναν ανακατανομή μεγάλων καλλιεργήσιμων εκτάσεων και φυλάκιση και εκτέλεση πολλών μεγαλοϊδιοκτητών γης. Η Κίνα προχώρησε επιπλέον, όπως ήταν φυσικό, σε συμμαχία με την Σοβιετική Ένωση. Σοβιετικοί σύμβουλοι μεταφέρθηκαν στην Κίνα προκειμένου να προωθήσουν την ανάπτυξη της σύμφωνα με το σοβιετικό σοσιαλιστικό πρότυπο. Η ΕΣΣΔ προμήθευσε επίσης το νεοσύστατο με μηχανήματα, όπλα και χρήματα λαμβάνοντας πίσω φυσικά μεγάλα ανταλλάγματα και επισημοποιώντας μια ηγεμονική θέση απέναντι στην Κίνα.
Ύστερα από τον θάνατο του Στάλιν το 1953 και την άνοδο του Νικήτα Χρουστσόφ στην εξουσία τα επόμενα χρόνια, οι σινοσοβιετικές σχέσεις θα αλλάξουν ριζικά. Ο Μάο επέκρινε την ολοένα και πιο φιλοδυτική πορεία του νέου Σοβιετικού ηγέτη και την αποστασιοποίηση του από τον Σταλινισμό. Σύντομα η Κίνα άρχισε να ακολουθεί μια ανεξάρτητη από τους σοβιετικούς πορεία. Οι δυο χώρες άρχισαν να ανταγωνίζονται για την θέση της κυρίαρχης κομμουνιστικής δύναμης στον πλανήτη και για την επιρροή στον παγκόσμιο κομμουνισμό.
Παράλληλα αναπτύχθηκε μια προσωπολατρία γύρω από τον κινέζο ηγέτη. Πολλά κόμματα παγκοσμίως άρχισαν να αυτοπροσδιορίζοταν ως Μαοϊκά και να αναφέρουν την ιδεολογία τους ως μαοϊκή. Ύστερα από το 1956, όταν ο Χρουστσόφ αποκήρυξε σε ομιλία του τον Στάλιν και καταδίκασε τα εγκλήματα του, ο κομμουνιστικός κόσμος κλονίστηκε. Για πολλούς ο Μάο φάνηκε ως η ηγετική προσωπικότητα του κομμουνισμού.
Το 1957, ο Μάο, έχοντας επίγνωση ότι υπάρχουν δυνάμεις εντός του κόμματός του (και στην κινεζική κοινωνία γενικότερα) που διαφωνούν με τις πολιτικές του, εγκαινίασε την «Εκστρατεία των Εκατό Λουλουδιών». Ουσιαστικά προώθησε μια έντονη ελευθερία του λόγου κάνοντας εφικτή την κριτική στο καθεστώς. Πρόκειται για ένα κόλπο δηλαδή που οδήγησε πολλούς να δηλώσουν πρόθυμα την θέση τους ως επικριτές του Μάο και των αγροτικών και κοινωνικοπολιτικών του μεταρρυθμίσεων. Ακολούθησε ο εντοπισμός και η εκκαθάριση αυτών των άτυχων διανοούμενων και στελεχών του κόμματος (αλλά και απλών ανθρώπων που εξέφρασαν την άποψή τους σχετικά με τις αλλαγές που βίωναν).
Το 1958, λιγότερο από μια δεκαετία αφότου οι κομμουνιστές είχαν πάρει τον έλεγχο της χώρας, ο Μάο διακήρυξε την έναρξη του «Μεγάλου Άλματος προς τα Εμπρός» (“great leap forward”). Πρόκειται για μια εκστρατεία ταχείας εκβιομηχάνισης της χώρας και τεράστιας αύξησης της αγροτικής παραγωγής. Προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, το καθεστώς θ προχωρούσε σε μαζική κινητοποίηση του τεράστιου κινέζικου πληθυσμού (η Κίνα στην έναρξη του Μεγάλου Άλματος προς τα Εμπρός είχε έναν πληθυσμό περίπου 600 εκατομμυρίων). Η χώρα σύμφωνα με τον Μάο θα μεταμορφωνόταν μέσα σε λιγότερο από 20 χρόνια σε παγκόσμια υπερδύναμη.
Στην ύπαιθρο ο πληθυσμός οργανώθηκε σε τεράστιες κομούνες οι οποίες λειτουργούσαν σχεδόν αυτόνομα. Πρόκειται για οργανωμένες από το κράτος λαϊκές κοινότητες οι οποίες περιείχαν η καθεμία πολλές χιλιάδες ανθρώπων. Τα ιδιωτικά οικόπεδα έπαψαν να υπάρχουν και οι αγρότες καλούνταν να εργασθούν στις κομούνες για το κράτος. Εντός της κομούνας, άνθρωποι από διαφορετικό κοινωνιολογικό υπόβαθρο, συναναστρέφονταν μεταξύ τους, τρώγαν μαζί σε κοινόχρηστες κουζίνες και τα παιδιά τους πήγαιναν μαζί σχολείο. Οι κομούνες παρήγαγαν αγροτικά προϊόντα τα οποία θα τροφοδοτούσαν τις ίδιες καθώς και τις αστικές περιοχές. Η κρατική προπαγάνδα επιχείρησε να δώσει ώθηση στον πληθυσμό προκειμένου να πραγματοποιηθεί η εκστρατεία.
Σχετικά με τη βιομηχανία, το κράτος ανάγκασε εκατομμύρια ανθρώπους να εγκατασταθούν στις αστικές περιοχές προκειμένου να δουλέψουν στην παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων. Στηριζόμενη σε απαρχαιωμένες δομές και μεθόδους (πολλές φορές ο χάλυβας επεξεργαζόταν σε χωμάτινους φούρνους), η βιομηχανική παραγωγή αποδείχθηκε εξαιρετικά προβληματική. Πολλά προϊόντα ήταν κακής ποιότητας και οι παράλογα υψηλές προσδοκίες που παρουσίαζε η διοίκηση ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν. Πολλοί ειδικοί δίστασαν να εκφράσουν την άποψή τους πάνω στον ανόητο κρατικό σχεδιασμό, καθώς οι μνήμες από την εκκαθάριση των προηγουμένων χρόνων ήταν έντονες.
Η μεγάλη προσοχή στη βιομηχανία η οποία ουσιαστικά αφαίρεσε πόρους από την γεωργική παραγωγή, οδήγησε σε σημαντικά προβλήματα τροφοδοσίας τα οποία σε συνδυασμό με τον κακό σχεδιασμό εξελίχθηκαν σε λιμό ο οποίος κόστισε την ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων στις αγροτικές περιοχές. Οι λανθασμένες καινοτομίες που εφαρμόστηκαν κατά εντολή του Μάο, στην αγροτική παραγωγή είχαν επίσης καταστροφικά αποτελέσματα. Η αγροτική παραγωγή όχι μόνο δεν αυξήθηκε, αλλά μειώθηκε κιόλας. Επιπλέον, οι συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων εντός των κοινοτήτων ήταν στην καλύτερη περίπτωση άθλιες.
Ένας άλλος καταστροφικός παράγοντας ήταν η εκστρατεία των τεσσάρων παράσιτων. Πρόκειται μια σχεδιασμένη από τις αρχές μαζική εξόντωση αρουραίων, μυγών, κουνουπιών και σπουργιτιών. Η εκστρατεία ξεκίνησε το 1958 και διήρκησε περίπου 4 χρόνια, προκαλώντας μεγάλη οικολογική ανισορροπία. Τα ζωύφια που αυξήθηκαν ραγδαία, ως αποτέλεσμα της απώλειας των σπουργιτιών, κατέστρεψαν σε μεγάλο μέρος την αγροτική παραγωγή. Η εκστρατεία αυτή ήταν ένας από τους κυρίους λόγους του λιμού.
Παρόλα τα προβλήματα της παραγωγής και την υψηλή θνησιμότητα, οι πολιτικοί αξιωματούχοι των κομούνων δεν δίσταζαν να δηλώνουν στην ανώτερη διοίκηση ψευδή στοιχεία σχετικά με τα αποτελέσματα της παραγωγής. Ταυτόχρονα ο ίδιος ο Μάο παρουσίαζε την όλη εκστρατεία ως μια τρομερή επιτυχία για τον κινεζικό λαό, όχι μόνο στο εσωτερικό της χώρας αλλά και στο εξωτερικό της. Παρόλα αυτά οι χώρες του εξωτερικού είχαν πλήρη επίγνωση για τον λιμό που έπαιρνε χώρα στην Κίνα. Προτάσεις ξένης βοήθειας απορρίφθηκαν από την κομμουνιστική ηγεσία.
Χρειάστηκε να περάσουν τέσσερα χρόνια για να προχωρήσει η κυβέρνηση το 1962 σε λήξη της εκστρατείας, όταν πλέον η καταστροφή που είχε προκληθεί ήταν εξωπραγματικά τεράστια. Το πόσοι άνθρωποι έχασαν την ζωή τους λόγω της παρανοϊκής αυτής εκστρατείας δε μπορεί σε καμία περίπτωση να υπολογισθεί με ακρίβεια. Με το πέρασμα των χρόνων, οι εκτιμήσεις των ιστορικών αλλάζουν προς ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό νεκρών. Τα νούμερα που παραδίδουν οι ιστορικοί τις τελευταίες δεκαετίες μιλάνε για θάνατο 15 μέχρι και 50 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Ορισμένες έρευνες υποστηρίζουν ότι μέχρι και 100.000.000 άνθρωποι πέθαναν από τις πολιτικές του Μάο αλλά αυτός ο αριθμός αποτελεί σίγουρα υπερβολή. Η κυβέρνηση του Μάο απέδωσε τις ευθύνες για την καταστροφή σε κακά καιρικά φαινόμενα, λάθη τοπικών αξιωματούχων και στις πιέσεις τις ΕΣΣΔ για αποπληρωμή των δανείων της. Τον Φεβρουάριο του 1962 ο Μάο Τσετούνγκ αποσύρθηκε εν μέρει από την πολιτική (αν και η προσωπολατρία προς αυτόν συνέχισε να υφίσταται) αφήνοντας χώρο για συλλογική εξουσία από άλλα μέλη του κόμματος. Το 1966 η Πολιτιστική Επανάσταση σηματοδότησε την πολιτική επιστροφή του.
Το «Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός» προκάλεσε τεράστιες αλλαγές στην κινεζική κοινωνία και αποτελεί σήμερα ένα θέμα ταμπού στο εσωτερικό της. Παράλληλα ο Μάο Τσετούνγκ είναι μια προσωπικότητα άκρως αμφιλεγόμενη. Μετά τον θάνατό του το 1976, το κόμμα του ακολούθησε μια διαφορετική πολιτική πορεία, δημιουργώντας σιγά σιγά αυτό που σήμερα ξέρουμε ως Κίνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Eric Hobsbawm (1994), H Eποχή των Άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914-1991), Αθήνα: εκδ. Θεμέλιο
- John Lamberton Harper (2021), Ο Ψυχρός Πόλεμος, Αθήνα: εκδ. Gutenberg
- Mao Zedong, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.
- China’s Great Leap Forward, asianstudies.org, διαθέσιμο εδώ.
- Mao’s Great Famine | FULL DOCUMENTARY, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Mao Zedong – Chairman Mao Documentary, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Mao’s Great Leap Forward – Cold War DOCUMENTARY, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
