Της Αναστασίας Αποστολίδου,
«Γνώρισα την Αγάπη,
σ’ έζησα πια, ζωή!»
-Κωστής Παλαμάς
Είναι πανανθρώπινη η παραδοχή πως η έννοια του έρωτα και της αγάπης, παράλληλα με τον φόβο του θανάτου, αποτελούν τα εντονότερα συναισθήματα που ταλανίζουν τον ανθρώπινο νου. Σε αυτό το πλαίσιο, υφίστανται αναρίθμητες φιλοσοφικές και κοινωνικές προσεγγίσεις για την φύση του έρωτα, οι οποίες φωτίζουν διαφορετικές πτυχές της αλληλένδετης σχέσης ανθρώπου-έρωτα. Μολαταύτα, μια από τις λιγότερο δημοφιλείς, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες θεωρήσεις επί του ζητήματος, αποτελεί η αντίληψη πως το συναίσθημα του έρωτα είναι προϊόν κοινωνικής κατασκευής. Με αφορμή την προαναφερθείσα φιλοσοφική πρόταση, θα πραγματοποιηθεί μια επισκόπηση σε θεμελιώδεις ιδεολογίες για το φαινόμενο του έρωτα στην ανθρώπινη φύση, σε μια απόπειρα διερεύνησης των συστατικών στοιχείων και χαρακτηριστικών του.
Η πεποίθηση πως ο έρωτας είναι ένα κατασκεύασμα της κοινωνίας, μολονότι σε μια πρώτη επιδερμική ανάγνωση δύναται να κριθεί νιχιλιστική, εντούτοις οι θεωρητικές της βάσεις είναι καθαρά πραγματολογικές. Ειδικότερα, υποστηρίζεται ότι η αντιμετώπιση του έρωτα ως ενός πηγαίου, έμφυτου και νεφελώδους αισθήματος, που δεν υποτάσσεται σε λογικούς κανόνες, αποτελεί μια ουτοπική συνθήκη, καθώς ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται και δομείται παραπέμπει σε κοινωνικούς μηχανισμούς, που προωθούν την κατοχύρωση της κοινωνικής τάξης. Απλούστερα, οι υπέρμαχοι αυτής της θεωρίας διατείνονται πως η ανθρωπότητα συλλήβδην είναι υποσυνείδητα «προγραμματισμένη» να γεννά και να κατασκευάζει το συναίσθημα του έρωτα, εφόσον αυτό εξυπηρετεί ποικίλες κοινωνικοπολιτικές ανάγκες, όπως τη διασφάλιση της αναπαραγωγής του είδους, τον θεσμό της οικογένειας και την κοινωνική σταθερότητα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, καταρρίπτεται η ειδυλλιακή υπόσταση του έρωτα, με φαινομενικά ανιδιοτελείς προδιαγραφές, και χαρακτηρίζεται ως μια κοινωνική επιταγή, η οποία εγγράφεται στο μυαλό μας ως μια φυσική διαδικασία, μα εν τέλει συντελείται σε ένα πλαίσιο αναζήτησης και σκοπιμότητας.
Σε αυτό το σημείο, είναι δόκιμο να γίνει μια αναδρομή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η οποία έδειξε βαθύτατο ενδιαφέρον για το ζήτημα και την φύση του έρωτα. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας αντιλαμβανόταν τον έρωτα ως ένα άλογο θυελλώδες πάθος, το οποίο, με ορθή αξιοποίηση και εξευμενισμό, μπορούσε και έπρεπε να λειτουργήσει ως μέσο επαφής του ανθρώπου με τον Κόσμο των Ιδεών, την μετάβαση, δηλαδή, από τον Κόσμο των αισθήσεων στην σφαίρα της Νόησης και της Αλήθειας. Διαφορετική στάση απέναντι στην φιλοσοφία του Πλάτωνα διατηρούσε ο Επίκουρος, ο οποίος χαρακτήριζε τον έρωτα ως μια επιθυμία διττής υπόστασης: αφ’ ενός, την συνέδεε με την σωματική ευεξία και αφετέρου την προέβαλε ως προαπαιτούμενο για την επίτευξη της ευτυχίας. Συνεπώς, ο Επίκουρος έκρινε ως μοναδικό τρόπο για έναν ευδαίμονα βίο την κάλυψη τόσο των σωματικών αναγκών/επιθυμιών, όσο και την απόκτηση ψυχικής γαλήνης.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει στην φιλοσοφική θέση, πως ο έρωτας αποτελεί το ύψιστο ιδανικό, τον κύριο αυτοσκοπό και υπήρχε ανέκαθεν ως ένα σύμφυτο ανθρώπινο γνώρισμα. Πιο συγκεκριμένα, η πιο ρομαντικοποιημένη εκδοχή της φύσης του έρωτα προτάσσει την αφιλοκέρδεια και την απουσία κάθε είδους λογικής σκέψης από τα κίνητρα της ερωτικής επιθυμίας, καθώς οι συναισθηματικοί δεσμοί προκύπτουν μέσω της φυσικά επιμελημένης πλάσης του ανθρώπου να αγαπά εντελώς αυθόρμητα, σχεδόν νομοτελειακά. «Δεν αγαπά πραγματικά όποιος δεν αγαπά για πάντα» εκφράζει ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης, προσεγγίζοντας την έννοια της αγάπης ως ενός έντονου, άφθαρτου, παντοτινού συναισθήματος, ενώ ο Αλμπέρ Καμύ διατείνεται πως «πρέπει να έχει κανείς έναν έρωτα, έναν μεγάλο έρωτα, για να του εξασφαλίζει άλλοθι στις αδικαιολόγητες απελπισίες που κυριεύουν όλους μας». Κοινό παρονομαστή των παραπάνω απόψεων συνιστά η έμφαση στην προσφορά αγάπης, χωρίς να δίνεται βάση απαραίτητα στην αναγκαιότητα ανταπόδοσης και ανταπόκρισης σε αυτή, εφόσον δεν εφαρμόζονται έλλογα ή ωφελιμιστικά κριτήρια στο βίωμα του έρωτα.
Στον αντίποδα, συμφεροντολογικά κριτήρια θέτει η ιδεολογία σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος σπανίως αγαπά αληθινά, αγνά, καθώς μοναδική κινητήριος δύναμη και ασίγαστη ανάγκη του αποτελεί ο πόθος να αγαπηθεί. «Μιλούσαν για τις ανομίες της εξουσίας, για τα βάσανα των αναξιοπαθούντων, για τη φτώχεια που μάστιζε το λαό, όμως στα μάτια τους όλη την ώρα της ζωηρής κουβέντας τους πλανιόταν ασταμάτητα ένα βουβό ερώτημα: Θα μπορούσες να μ’ αγαπήσεις;» γράφει ο συγγραφέας Λέων Τολστόι, αναδεικνύοντας την απελπιστική ανάγκη του ανθρώπου να λάβει αγάπη, για να υπερκαλύψει τα υπαρξιακά του κενά και να αποκτήσει το αίσθημα επιβεβαίωσης απέναντι στην μοναξιά της φύσης. Αντίστοιχα, η Μαλβίνα Κάραλη θεώρησε τόσο καθοριστική την παρουσία αγάπης στη ζωή ενός ανθρώπου, περιγράφοντας πως «Δεν υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, έξυπνοι και χαζοί, όμορφοι και άσχημοι, υπάρχουν μόνο άνθρωποι που αγαπήθηκαν και άνθρωποι που δεν αγαπήθηκαν».
Καταληκτικά, είναι πρόδηλο πως δεν δύναται να υπάρξει κάποιος παγιωμένος ορισμός για τον έρωτα, δεδομένης της πληθώρας αντικρουόμενων ιδεολογιών που έχουν αναπτυχθεί ανά τους αιώνες. Έτσι, όλα τα προαναφερθέντα μπορούν να λειτουργήσουν ως αφορμή για σκέψη και προβληματισμό επί αυτού του γοητευτικού και πολυεπίπεδου ζητήματος.
«Το μόνο πράγμα που μας διδάσκει ο θάνατος είναι πως είναι επείγον να αγαπήσουμε»
-Emmanuel Schmit
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Love: Social Construct Or Human Nature? theteenmagazine.com, διαθέσιμο εδώ
- Πλάτων : Συμπόσιον», εκδόσεις Κάκτος, Δεκέμβριος 1992
