Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Κατά τον 1ο αιώνα π.Χ. έλαβαν χώρα τεράστιες μεταβολές στο Ρωμαϊκό κράτος, καθώς σειρά εμφυλίων συρράξεων οδήγησαν στην αλλαγή του πολιτεύματος, και στην επακόλουθη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια του Optimus Princeps, δηλαδή του Αυτοκράτορα. Όπως ήταν φυσικό, η μεταβολή αυτή σε συνδυασμό με την καθιέρωση της Αυτοκρατορίας σε νέα, ιδιαίτερα εκτεταμένα σύνορα, οδήγησε σε σημαντικές μεταβολές στη σύσταση και τις λειτουργίες του Ρωμαϊκού στρατεύματος. Αυτές θα εξετάσουμε στις ακόλουθες παραγράφους.
Ο πρώτος Αυτοκράτορας, Αύγουστος, προχώρησε από την έναρξη της αρχής του σε πολύ σημαντικές μεταρρυθμίσεις για τον στρατό. Δημιούργησε νέες βοηθητικές μονάδες (Auxilia), οι οποίες δέχονταν άνδρες από τις επαρχίες της Αυτοκρατορίας. Αρχικά διοικητής των μονάδων αυτών οριζόταν κάποιος συμπατριώτης των στρατιωτών. Ωστόσο, αυτό αποδείχθηκε επικίνδυνη τακτική, καθώς ο Γερμανός, αλλά εκπαιδευμένος ως αξιωματικός από τους Ρωμαίους, Αρμίνιος, όταν αποχώρησε από τις τάξεις των Ρωμαίων δημιούργησε έναν ικανό γερμανικό στρατό και διέλυσε τρεις Ρωμαϊκές λεγεώνες στη μάχη του Τευτοβέργειου Δάσους (9 μ.Χ.). Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με μια εξέγερση στην Ιλλυρία το ίδιο χρονικό διάστημα οδήγησε τους Ρωμαίους να αποφασίσουν να μετακινούν τους στρατιώτες των Auxilia σε διαφορετικές περιοχές από αυτές στις οποίες λάμβανε χώρα η στρατολόγησή τους.
Ένα στρατιωτικό σώμα το οποίο υπήρχε από τα τελευταία χρόνια της Δημοκρατίας, αλλά απέκτησε πολύ σημαντικότερο ρόλο την εποχή της Αυτοκρατορίας ήταν οι Πραιτοριανοί. Το σώμα των Πραιτοριανών υπήρχε για να προστατεύει αρχικά το Πραιτόριο, μέρος όπου κατασκήνωνε ο στρατηγός στις εκστρατείες της δημοκρατικής περιόδου. Ο Αύγουστος έκρινε πως για να προφυλάσσεται ο Αυτοκράτορας από εξεγέρσεις καθώς και για να επιβάλλεται η τάξη στην Ρώμη, χρειάζεται η ύπαρξη μόνιμης φρουράς στην Ρώμη, συνεπώς χρησιμοποίησε τους Πραιτοριανούς για να επιβάλλει την τάξη. Με το πέρας των αιώνων οι Πραιτοριανοί απέκτησαν μεγάλη δύναμη, και μπορούσαν να εκθρονίσουν όποιον Αυτοκράτορα τασσόταν ενάντια στα συμφέροντά τους. Η Ρώμη προφυλασσόταν ακόμα από τις αστικές κοόρτεις (cohorts urbanae), οι οποίες είχαν το ρόλο της αστυνομίας της εποχής.
Καθώς οι Ρωμαίοι αλλά και οι υπόλοιπες φυλές της Ιταλίας δεν είχαν ιδιαίτερη παράδοση και δεξιοτεχνία στους ιππείς, βασίστηκαν στις επαρχίες για να αναβαθμίσουν το ιππικό τους. Ο Αυτοκράτορας είχε στην διάθεση του γερμανική έφιππη φρουρά, η οποία και απαρτιζόταν από ιππείς της φυλής των Batavi, οι οποίοι κατοικούσαν περίπου στην σημερινή Ολλανδία. Ακόμα, το ελαφρύ ιππικό των Νουμιδών, αφρικανικού φύλου της σημερινής Τυνησίας, κατέστη πολύτιμο για τους Ρωμαίους, οι οποίοι χρησιμοποίησαν Νουμιδούς ιππείς σε πολλές από τις εκστρατείες τους. Καθώς η επέκταση των Ρωμαίων τους έφερε σε επαφή και σε σύγκρουση με τους Πάρθους στην Μεσοποταμία και τους Σαρμάτες στην κεντρική Ευρώπη, οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν το βαρύ ιππικό των λαών αυτών και δημιούργησαν την μονάδα των κατάφρακτων (equites cataphractarii), τα άλογα της οποίας είχαν ιδιαίτερα βαρύ αμυντικό εξοπλισμό (παραπλήσιο των μεσαιωνικών ίππων των ιπποτών). Καθώς τον δεύτερο μ.Χ. αιώνα ο Τραϊανός επέκτεινε την ρωμαϊκή κυριαρχία στην Μέση Ανατολή, φτάνοντας ως την Κτησιφώντα και τον Περσικό κόλπο, δημιούργησε μια νέα μονάδα, ιδανική για τον πόλεμο στην έρημο, η οποία χρησιμοποιούσε τις καμήλες ως υποζύγιο, και ονομάστηκε dromedarii.
Με τον θάνατο του Τραϊανού η Αυτοκρατορία σταμάτησε τις επιθετικές εκστρατείες, συνεπώς ο στρατός περιορίστηκε στα αμυντικά του καθήκοντα. Εν έτει 125 μ.Χ. οι δυνάμεις των Ρωμαίων ανέρχονταν συνολικά σε τριάντα λεγεώνες, δέκα εκ των οποίων είχαν στρατοπεδεύσει στο ανατολικό μέτωπο, έξι στην πρόσφατα κατακτηθείσα Δακία και τέσσερις στην ευάλωτη Παννονία. Δυτικά, στην κατεξοχήν περιοχή εξάπλωσης των γερμανικών φύλων, στρατοπέδευαν πέντε λεγεώνες στον Ρήνο, και άλλες τρεις στην Βρετανία ώστε να την προστατεύουν από τους Σκώτους. Το ασφαλές σύνορο της Βόρειας Αφρικής φυλασσόταν από μια λεγεώνα, ενώ άλλη μια υπήρχε στην Ιβηρική Χερσόνησο για να διατηρεί την τάξη, ενώ η Ιταλία φυλασσόταν από τις δυνάμεις που αναφέραμε στις προηγούμενες παραγράφους.
Μετά τον θάνατο του Μάρκου Αυρηλίου επικράτησε χάος στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το οποίο σε σημαντικό βαθμό οφείλεται στην υπερβολική αύξηση της δύναμης του στρατού και ιδίως των Πραιτοριανών. Η κρίση εντάθηκε μετά την δολοφονία του Αλέξανδρου Σέβηρου το 235 μ.Χ., καθώς σειρά εμφυλίων έλαβε χώρα, ενώ οι Γερμανοί και Πέρσες εχθροί των Ρωμαίων βρήκαν ευκαιρία να εισβάλλουν και να αποσπάσουν περιοχές και λάφυρα από την Αυτοκρατορία. Η κρίση σταμάτησε χάρη στον Διοκλητιανό, ο οποίος από το 274 ξεκίνησε να αναδιοργανώνει την Αυτοκρατορία και το στράτευμά της. Ο Διοκλητιανός, πιθανόν λόγω και της καταγωγής του, βασίστηκε ιδιαίτερα στους Ιλλυριούς και τους Θράκες, τους οποίους στρατολόγησε μαζικά στον στρατό του. Ο Μέγας Κωνσταντίνος, ήταν ο πρώτος που επιδίωξε τον εκχριστιανισμό του στρατεύματός του, χρησιμοποιώντας το χριστόγραμμα στα λάβαρά του από την μάχη της Μίλβιας Γέφυρας το 312 και έπειτα. Άλλη σημαντική αλλαγή την οποία έφερε ο Κωνσταντίνος ήταν η κατάργηση των Πραιτοριανών, καθώς είχε αντιληφθεί πόσο εύκολο ήταν το άγημα αυτό να αποσταθεροποιήσει εκ νέου την εξουσία του Αυτοκράτορα. Την εποχή εκείνη ξεκίνησε η χρήση των Παλατίνων (Palatini), οι οποίοι αντικατέστησαν τους Πραιτοριανούς και είχαν ως υποστηρικτικό ιππικό τους Vexillationes Palatinae. Παράλληλα, οι μονάδες που περιφρουρούσαν τα σύνορα ανασυντάχθηκαν σε νέες μονάδες, τόσο ευέλικτου αλλά αποδοτικού πεζικού (limitanei, από το limes = σύνορα), όσο και πιο ισχυρών μονάδων (comitanenses) οι οποίοι έτρεχαν σε ενίσχυση των πρώτων. Άλλη μονάδα η οποία δημιουργήθηκε την εποχή εκείνη ήταν οι Βουκελλάριοι (bucellarii), οι οποίοι ήταν προσωπικός στρατός των στρατηγών ή άλλων σημαντικών ανδρών της εποχής.
Ιδιαίτερης αναφοράς αξίζουν οι Foederati, οι οποίοι ήταν βάρβαροι, τους οποίους δεχόταν η Αυτοκρατορία σε μεγάλους αριθμούς, παραχωρώντας τους εδάφη και χρήματα με αντάλλαγμα εκείνοι να υπερασπιστούν τα ευαίσθητα σύνορα της Αυτοκρατορίας ενάντια σε άλλες βαρβαρικές φυλές. Οι Foederati συνήθως είχαν βάρβαρο αρχηγό προερχόμενο από την φυλή τους. Η αύξηση των Foederati ειδικά στο δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, οδήγησε αρκετές φορές τους αρχηγούς τους να επιτεθούν στην Αυτοκρατορία, η οποία είχε βασιστεί σε αυτούς για να καλύψει την αδυναμία της να στρατολογήσει Ρωμαίους στρατιώτες. Η αδυναμία δημιουργίας στρατιωτών, οι οποίοι θα πάλευαν για την πατρίδα τους και όχι για τον μισθό τους, οδήγησε γρήγορα το δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας στην κατάρρευση. Αντίθετα, το ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, το οποίο ήταν πιο εύρωστο στρατιωτικά, κατάφερε να αποσοβήσει την απειλή των foederati στην μάχη της Αδριανούπολης (378), όταν και κατατροπώθηκαν οι Γότθοι πρώην σύμμαχοι των Ρωμαίων. Σταδιακά από τον Ε΄ μ.Χ. αιώνα ξεκίνησε η δημιουργία αυτού που ονομάζεται βυζαντινός στρατός, ο οποίος ήταν προσαρμοσμένος στις ανάγκες του πολέμου στην περιοχή των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής, και οδήγησε στην επιβίωση της Αυτοκρατορίας για άλλη μια χιλιετία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Durant, Will (1950), Η παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού -Τόμος Δ’: Ο Αιών της Πίστεως, Νέα Υόρκη: Εκδόσεις Simon & Chuster.
- Garsney P. & Saller R. (2014), The Roman Empire: Economy, Society and Culture, Λονδίνο: Εκδόσεις Bloomsbury Publishing PLC.
