Του Βασίλη Μορφονιού,
Στο μέρος πρώτο αναφερθήκαμε σε πέντε σημαντικούς σκηνοθέτες που όλοι οι καθωσπρέπει σινεφίλ πρέπει να γνωρίζουν. Έχοντας ως αφετηρία τον σχετικά προσιτό κινηματογράφο του Martin Scorsese και διασχίζοντας τους Paul Thomas Anderson, Stanley Kubrick, Alfred Hitchcock καταλήξαμε στον ιαπωνικό δάσκαλο Akira Kurosawa. Στο δεύτερο μέρος θα εμβαθύνουμε περισσότερο στους πρωτοπόρους ευρωπαίους σκηνοθέτες και στον αντισυμβατικό κινηματογράφο σεναρίων «αντι-πλοκής» όπως τα χαρακτηρίζει ο Robert Mckke.
David Lynch
Για κάποιους ο «Λυντσιακός» (όρος που από μόνος του δείχνει την επιρροή που έχει ασκήσει το έργο του) κινηματογράφος περιγράφει ονειρικές ταινίες όπου το νόημα βρίσκεται στους συμβολισμούς ενώ για άλλους χαώδεις, πομπώδεις, μπερδεμένες ταινίες δίχως κανένα νόημα ή λογική σύνδεση. Παρότι δεν είναι για όλους, παραμένει ο κύριος εκφραστής του κινηματογραφικού σουρεαλισμού (μαζί με τον Μπουνιουέλ) και ακόμα και οι εχθροί του δεν μπορούν να αρνηθούν τον έλεγχο που ασκεί στο έργο του. Παρότι σκηνοθέτης ο Lynch ξεκίνησε ως καλλιτέχνης επηρεασμένος από τον ονειρισμό του Dalí και τα σκοτεινά έργα του Francis Bacon, ενώ φήμες λένε ότι άρπαξε την κάμερα ελπίζοντας να κάνει τους πίνακες να κινηθούν. Η προσβασιμότητα του έργου του αλλάζει συνταρακτικά από ταινία σε ταινία με έργα σαν τον Άνθρωπο Ελέφαντα και το Blue Velvet να είναι συμβατικές βιογραφίες και θρίλερ με μια ονειρική ατμόσφαιρα και άλλα σαν την πρώτη του ταινία, το αινιγματικό Eraserhead, να πετάνε οποιαδήποτε μορφή δομής ή συμβατικής πλοκής από το παράθυρο. Με διαφορά η πιο αγαπητή και γνωστή του ταινία είναι το μοναδικό “Mulholland Dr.” που ενώ σίγουρα μοιάζει χαώδεις στην πρώτη προβολή κρύβει μια σκληρή κριτική στο Hollywood και μια πολύπλοκη ανάλυση μιας ψυχολογικής κατάρρευσης. Ταινίες σαν ασυναρμολόγητα παζλ με διαφορετικούς βαθμούς δυσκολίας κάθε φορά.
Frederico Fellini
«Γυρίζω μια ταινία με τον ίδιο τρόπο που ζω ένα όνειρο»
Ταξιδεύοντας στη ρημαγμένη από το φασισμό μεταπολεμική Ιταλία αλλά παραμένοντας στο φάσμα του σουρεαλισμού συναντάμε το μαγευτικό σινεμά του Federico Fellini. Ο κινηματογράφος του Fellini χωρίζεται σε δύο χαρακτηριστικές περιόδους όπου καταπιάνεται με δύο άκρως αντίθετα καλλιτεχνικά είδη, τον ρεαλισμό και τον σουρεαλισμό.
Ο Fellini ξεκίνησε ως βοηθός σκηνοθέτη στο μεγάλο πρωτοπόρο του ιταλικού νεορεαλισμού Roberto Rossellini (ο οποίος γύριζε ταινίες το ‘44, ενώ η Ιταλία βρισκόταν υπό κατοχή) και επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από αυτόν και τους συνοδοιπόρους του. Οι πρώτες του ταινίες αφορούν τα όνειρα της εργατικής τάξης (I Vintelloni) και περιπλανώμενους θιάσους (La Strada) ενώ τα χρόνια του πολέμου στέκουν βαριά πάνω στους ώμους του. Ακόμα και οι πιο σκληρές του ταινίες όμως χαρακτηρίζονται από τη συχνότητα του χιούμορ που δεν αφήνει την ατμόσφαιρα να γίνει πλήρως σκοτεινή. Η φάση αυτή του σκηνοθέτη κλιμακώνεται και τελειώνει με το Αριστουργηματικό «Νύχτες της Cabiria». Παρότι και εκεί η φτωχή πρωταγωνίστρια προσπαθεί να βγάλει τα προς το ζην και να βρει την αγάπη σε ένα μοχθηρό κόσμο που επανειλημμένα την προδίδει, υπάρχουν λίγες σκηνές που ξεφεύγει από τη σκληρή πραγματικότητα και μάγοι την συνεπαίρνουν σε ένα κόσμο της φαντασίας.
Το “La Dolce Vita” αρχίζει με την ανοικοδόμηση της Ιταλίας και μαζί της την εγκατάλειψη της μεταπολεμικής ατμόσφαιρας. Το ράγισμα που φάνηκε στη Cabiria μεγαλώνει εδώ ενώ γιγαντώνεται στην επόμενη και πιο αγαπητή του ταινία το «8½». Οι χαρακτήρες πλέον χάνονται στα όνειρά τους ενώ η δύναμη των φυσικών νόμων δεν έχει πια την ίδια επίδραση. Η καριέρα του Fellini εγκαταλείπει το φορμαλισμό ολοένα και περισσότερο ενώ η εναλλαγή σε έγχρωμο του δίνει νέα εργαλεία για πειραματισμό.
Jean-Luc Goddard and Francois Truffaut
Ελάχιστα κινήματα έχουν επηρεάσει περισσότερο τον κινηματογράφο από το Γαλλικό Νέο Κύμα στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και καθώς δεν μπορούσα να διαλέξω έναν από τους δύο μεγαλύτερους εκφραστές του τους τοποθέτησα μαζί. Πριν γίνουν διάσημοι σκηνοθέτες ήταν κριτικοί στην κινηματογραφική εφημερίδα “Cahiers du Cinéma” ασκώντας σκληρή κριτική στο σύγχρονο γαλλικό κινηματογράφο θεωρώντας τον επιφανειακό και χωρίς νόημα. Το δίδυμο προωθούσε τη θεωρία του “Auter” σύμφωνα με την οποία ο σκηνοθέτης οφείλει να έχει τον πλήρη έλεγχο πάνω στο έργο του, ενώ η επιρροή των παραγωγών είναι περιορισμένη σε οικονομικά θέματα.
Δεν άργησαν να δοκιμάσουν την τύχη τους με τον Truffaut να κάνει πρώτος το κινηματογραφικό ντεμπούτο του με τα «400 Χτυπήματα» το 1959 και τον Godard να ακολουθεί έναν χρόνο αργότερα με το «Χωρίς Ανάσα». Οι πρώτες τους ταινίες αποτελούν και τις πιο αναγνωρισμένες τους καθώς ώθησαν μια γενιά Γάλλων σκηνοθετών να αρπάξουν την κάμερα και να δοκιμάσουν κάτι τολμηρό.
Τα «400 χτυπήματα» είναι (ημι)αυτοβιογραφικό και αφορά την ανατροφή ενός νεαρού παιδιού που διψά για ελευθερία και ποθεί να απελευθερωθεί από όσους θεωρεί ότι το καταπιέζουν (γονείς, δάσκαλοι, αστυνομία). Το «Χωρίς Ανάσα» που αφορά έναν δολοφόνο που προσπαθεί να πείσει την κοπέλα του να το σκάσει μαζί του, είναι γνωστό για το ριζοσπαστικό μοντάζ του με τα γρήγορα jump cuts να εκτοξεύουν τον ρυθμό της ταινίας. Και οι δύο ταινίες έφεραν σεισμό στον ευρωπαϊκό κινηματογράφο τόσο λόγω των υπαρξιακών ιδεών τους όσο και της αντισυμβατικής φόρμας τους ενώ λάνσαραν τις μακροσκελής καριέρες των δύο σκηνοθετών. Παρότι οι δύο πρώην φίλοι έσπασαν μόνιμα μετά τη διαφωνία τους τον Μάη του ‘68 και ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους αντιπροσωπεύουν και οι δύο την ίδια αντικομφορμιστική γαλλική νεολαία της εποχής.
Ingmar Bergman
Ο Bergman, όπως αναφέρθηκα εκτενέστερα σε προηγούμενο άρθρο, προερχόταν από μια αυστηρή καθολική οικογένεια ενώ μετέτρεψε τα τραύματα της παιδικής του ηλικίας και τους πολυάριθμους φόβους του σε ταινίες (με το πιο κλασσικό παράδειγμα τον θάνατο που κυνηγάει τον απογοητευμένο ιππότη στην έβδομη σφραγίδα). Στην τεράστια καριέρα του που αριθμεί πάνω από 40 ταινίες σε πάνω 40 χρόνια έφερε το θέατρο πιο κοντά στον κινηματογράφο με ένα ιδιαίτερο γκρουπ ηθοποιών που τον ακολουθούσαν πιστά σε κάθε ρόλο ενώ ταυτόχρονα έδωσε πνοή στα όνειρα και στους εφιάλτες του δημιουργώντας (συνήθως μαζί με τον μεγάλο φωτογράφο Sven Nykvist) μια χαρακτηριστική σκοτεινή ατμόσφαιρα που πολλοί θα προσπαθούσαν να αντιγράψουν αλλά λίγοι θα έφταναν κοντά. Οι ταινίες του Bergman έφεραν τα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου στο προσκήνιο εξετάζοντας φιλοσοφικά, ψυχολογικά και θεολογικά τη ζωή και τον θάνατο.
Andrei Tarkovsky
Και φτάνουμε στο βουνό Έβερεστ των σινεφίλ, τον Ντοστογιέφσκι του σινεμά, Tarkovsky. Παρότι ο Tarkovsky δεν είναι ο πιο δύσκολος σκηνοθέτης «αργού σινεμά» εκεί έξω (ο Αγγελόπουλος για παράδειγμα θα έφερνε σοβαρό ανταγωνισμό) είναι ο κύριος εκφραστής του κινήματος που χαρακτηρίζεται από μεγάλες λήψεις, αργούς ρυθμούς και μια έμφαση στην ατμόσφαιρα αντί για την πλοκή ή τους χαρακτήρες. Ο κινηματογράφος του Tarkovsky έχει πιο πολλά κοινά με την ποίηση από το Hollywood (λογικό αν σκεφτούμε πως ο πατέρας του ήταν ποιητής). Οι ταινίες του σμιλεύουν στον χώρο και στον χρόνο φέρνοντας τα διάφορα κινηματογραφικά είδη (επιστημονικής φαντασίας, πολεμική, εποχής) στο δικό του ρυθμό και στυλ. Ανεξαρτήτως αν η ταινία τοποθετείται σε διαστημικό σταθμό («Σολάρις»), στην μεσαιωνική Ρωσία (Αντρέι Ρούμπλιεφ), στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο («Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν») ή στη μυστηριώδης εξωγήινη πόλη του Στάλκερ, η κάμερα του Tarkovsky βρίσκει κάποια κρυμμένη ομορφιά είτε στα φυσικά στοιχεία είτε στο περιβάλλον. Σαν ένα φωτογράφο που μπορεί να αναδείξει την ομορφιά ακόμα και των ερειπίων. Οι πιο γνωστές του ταινίες είναι τα κλασσικά έπη επιστημονικής φαντασίας Σολάρις και Σταλκερ. Σε αντίθεση με άλλα sci-fi οι ταινίες αυτές αποτελούν οδύσσειες στο εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής και θεωρούν ότι ο άνθρωπος πρέπει να λύσει τα προβλήματα στον εσωτερικό του χώρου πριν προχωρήσει στον εξωτερικό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- David Lynch, bigthink.com, διαθέσιμο εδώ.
- The infamous dispute between French New Wave icons Jean-Luc Godard and Francois Truffaut, faroutmagazine.co.uk, διαθέσιμο εδώ.
