Της Έλενας Παντελακάκη,
Η λέξη «Θήτης», που αναφέρεται ήδη στα έργα του Ομήρου, πιθανότατα προέρχεται από το ρήμα «τίθημι», «τίθεμαι», που σήμαινε «θέτω», «θέτω τον εαυτό μου στην υπηρεσία κάποιου άλλου». Γνωστά παράγωγα της λέξης αποτελούν το ρήμα «θητεύω» με τη σημασία «δουλεύω επί μισθώ» και το ουσιαστικό «θητεία» με τη σημασία «η μισθωτή υπηρεσία». Οι Θήτες αν και ήταν ελεύθεροι πολίτες, ζούσαν μέσα στη φτώχεια, διότι δε διέθεταν ούτε γη ούτε κάποιον άλλον πόρο, με αποτέλεσμα να δουλεύουν ως καλλιεργητές κυρίως στα κτήματα των πλουσίων, προκειμένου να βιοποριστούν. Πολλές φορές δεν είχαν ούτε πατρίδα ούτε συγγενείς.
Οι Θήτες στον Όμηρο
Στην ομηρική εποχή ο όρος Θήτης δήλωνε τον άνθρωπο που δεν κατείχε καλλιεργήσιμη γη και επομένως δεν μπορούσε να ανήκει στην κοινότητα – δεν ήταν ενταγμένος πουθενά. Οι Θήτες ήταν άνθρωποι ελεύθεροι, οι οποίοι, όμως, δεν μπορούσαν να ζήσουν με δικούς τους πόρους, για αυτό και δούλευαν ως καλλιεργητές σε εκτάσεις μεγάλων γαιοκτημόνων, εκμισθώνοντας τη σωματική τους δύναμη. Η φτώχεια και η οικονομική εξάρτησή τους από τους εύπορους πολίτες είχε ως αποτέλεσμα, συχνά, να τους εκμεταλλεύονται και να τους διακρίνουν από την υπόλοιπη κοινότητα.
Στα ομηρικά έπη εμφανίζονται ως ξένοι, απόγονοι κυρίως προσφύγων και μεταναστών, που είχαν καταφύγει σε εκείνα τα μέρη από την Πελοπόννησο και τη Βοιωτία και δεν είχαν ενσωματωθεί κοινωνικά στις ιωνικές φυλές. Στην Οδύσσεια, ο Αχιλλέας παραπονείται ότι ο Αγαμέμνων, ο αρχηγός των Αχαιών, του συμπεριφέρεται σαν έναν περιφρονημένο μετανάστη. Η έννοια του Θήτη, λοιπόν, είχε αρνητική σημασία και δήλωνε τον περιθωριοποιημένο άνθρωπο, τον ζητιάνο, τον καταφρονημένο ακόμα και από τους δούλους, οι οποίοι τουλάχιστον κατείχαν μία θέση στην κοινωνία.
Ο ρόλος τους στην αθηναϊκή κοινωνία
Για πολλά χρόνια οι Θήτες ζούσαν περιθωριοποιημένοι κοινωνικά, χωρίς δικαιώματα, προσπαθώντας καθημερινά να επιβιώσουν και να βιοποριστούν μέσα σε ένα περιβάλλον που τους καταφρονούσε και τους εκμεταλλευόταν. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου η δυσμενής αυτή κατάσταση άρχισε να υποχωρεί. Η αθηναϊκή Δημοκρατία σε συνδυασμό με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα δημιούργησαν νέες ευκαιρίες στους Θήτες, οι οποίοι πλέον είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στην Εκκλησία του Δήμου, ψηφίζοντας, αλλά χωρίς να τους παραχωρείται το δικαίωμα να εκλέγονται οι ίδιοι σε πολιτικά και διοικητικά αξιώματα. Οι Θήτες, όπως και όλοι οι ενήλικοι άνδρες που κατοικούσαν στην Αττική και ήταν απόγονοι ιωνικών κοινοτήτων, θεωρούνταν, πλέον, πολίτες.
Με βάση τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, οι ελεύθεροι πολίτες διαιρέθηκαν σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με την περιουσία τους. Οι Θήτες ανήκαν στην τελευταία και φτωχότερη τάξη της Αθήνας, αλλά δεν έπαυαν να αποτελούν μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η θέση των Θητών βελτιωνόταν διαρκώς λόγω των συνεχών εξελίξεων που γνώρισε η Αθήνα με τις μεταρρυθμίσεις και τις ενέργειες του Θεμιστοκλή, του Περικλή και του Κλέωνα.
Κομβικό σημείο στη θετική εξέλιξη των πραγμάτων διαδραμάτισε η μετατροπή της Αθήνας σε μεγάλη ναυτική δύναμη, γεγονός που δημιούργησε κοινωνικές αναδιατάξεις στο εσωτερικό της. Μέχρι τότε οι τρεις πλουσιότερες τάξεις, συνολικής δύναμης 12.000 ανδρών περίπου, αποτελούσαν τον στρατό της Αθήνας, πληρώνοντας με δικά τους έξοδα τις δαπάνες και τον οπλισμό. Η επάνδρωση του αθηναϊκού στόλου απαιτούσε 40.000 επιπλέον ναύτες, με αποτέλεσμα να δοθεί η δυνατότητα στους Θήτες να καλύψουν τις θέσεις αυτές ως κωπηλάτες. Η εκτέλεση της στρατιωτικής θητείας, της κύριας υποχρέωσης των πολιτών, θα έδινε τη δυνατότητα στους Θήτες να απολάβουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, με αποτέλεσμα να αναδειχθούν έμπρακτα οι αρχές της ισηγορίας και της ισονομίας της δημοκρατικής Αθήνας.
Εύλογα, συνεπώς, ο όρος Θήτης συνδέθηκε στενά με την αθηναϊκή Δημοκρατία και τη μεγάλη ναυτική της δύναμη, διότι αποτέλεσαν μια διέξοδο για τους εξαθλιωμένους αυτούς ανθρώπους από τη φτώχεια και την ανέχεια. Έπειτα από μια μακροχρόνια περίοδο οικονομικής εκμετάλλευσης και κοινωνικού αποκλεισμού, οι Θήτες κατάφεραν να ενταχθούν στην αθηναϊκή κοινωνία, αποκτώντας πολιτικά δικαιώματα και τη δυνατότητα να εξελιχθούν ως έναν βαθμό, αναβαθμίζοντας τον τρόπο ζωής τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιώργος Μαργαρίτης (2015), Πόλεμος και Πολιτική, εκδ: Κάλλιπος, διαθέσιμο εδώ
- Θήτες, ime.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Οι Θήτες, chryssablog.wordpress.com, διαθέσιμο εδώ.
- Η δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα, και οι κοινωνικές τάξεις: ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ-Πώς επιτυγχάνεται στην αρχαία Αθήνα η λεγόμενη Συμμετοχική ή Άμεση Δημοκρατία, ekivolos.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Μαθήματα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία: Η οικονομική και πολιτική αποτελεσματικότητα των θεσμών της, foreignaffairs.gr, διαθέσιμο εδώ.
