Του Φωκίωνος Δανιηλίδη,
Η ήττα των Βυζαντινών από τους Σελτζούκους Τούρκους στο Μανζικέρτ θεωρείται από τα πιο σημαντικά γεγονότα της μεσαιωνικής ιστορίας. Από την αυγή της νεοελληνικής ιστοριογραφίας, η οποία ξεκίνησε με τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, επαναλαμβανόταν η ίδια αντίληψη για την εν λόγω σύγκρουση από τους μελετητές. Ως φυσική απόρροια της ανικανότητας του Ρωμανού Δ’, η μάχη του Μανζικέρτ στέρησε την Μικρά Ασία από την Αυτοκρατορία, στην οποία ακολούθησε πλήρης εκτουρκισμός. Αυτή η απλοποιημένη εκδοχή των γεγονότων, αν και έχει επικρατήσει στην κοινή αντίληψη, πλέον, αμφισβητείται από τους σύγχρονους ιστορικούς.
Η μάχη μπορεί θεωρηθεί ορόσημο, καθώς ήταν η πρώτη σημαντική νίκη των Σελτζούκων έναντι των Βυζαντινών, όμως οι συνέπειές της δεν ήταν ιδιαίτερα αρνητικές για την Αυτοκρατορία. Ο Ρωμανός Δ’ ήταν ικανότερος από τους αυτοκράτορες της δυναστείας των Δουκάδων, οι οποίοι αναίρεσαν το έργο του Βασιλείου Β’, με μία σειρά λανθασμένων αποφάσεων. Σε λιγότερο από δύο δεκαετίες, οι Δουκάδες είχαν καταφέρει να αποδυναμώσουν τον βυζαντινό στρατό, τον οποίο οι Μακεδόνες, η προηγούμενη δυναστεία του θρόνου, είχαν καταφέρει να μετατρέψουν σε υπερδύναμη, προκαλώντας την κατάρρευση του θεματικού συστήματος. Ο Ρωμανός, σε αντίθεση με τους προκάτοχούς του, καταφέρει να κερδίσει τον σεβασμό των στρατιωτών, καθώς κατάφερε να απωθήσει μερικές τουρκικές εισβολές στα ανατολικά σύνορα, ενώ πολεμούσε στο πλευρό τους.
Όσον αφορά την ήττα του 1071, δεν μπορούμε να πούμε πως αυτή ανάγεται σε κάποιο σφάλμα του ίδιου του Αυτοκράτορα. Αντιθέτως, ο Ρωμανός, αρχικά, είχε καταφέρει να τρέψει τα εχθρικά στρατεύματα σε φυγή και να καταλάβει το στρατόπεδο του σουλτάνου Αρπ Αρσλάν. Το σημείο καμπής για την σύρραξη προέκυψε όταν αυτός κατάλαβε πως ο στρατός του είχε απλωθεί σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους, καθιστώντας την επικοινωνία δύσκολη. Ο Ρωμανός ήταν έμπειρος στο πεδίο της μάχης και διέταξε να δοθεί σήμα υποχώρησης στα υπόλοιπα στρατεύματα, προκειμένου να συγκεντρωθούν και να αποφασίσουν την επόμενή τους κίνηση. Οι στρατηγοί του, ωστόσο, παρανοήσαν το μήνυμά του και πίστεψαν πως ο Αυτοκράτορας είχε σκοτωθεί. Τότε, το ηθικό του στρατού συνετρίβη και κατέληξε να αποχωρήσει από την μάχη, αφήνοντας τον Ρωμανό με ένα πενιχρό στράτευμα στην διάθεσή του και καταδικάζοντάς τον σε βέβαιη ήττα. Ο βυζαντινολόγος Νικόλαος Νικολούδης, μάλιστα, υποστηρίζει πως δεν επρόκειτο για παρανόηση εκ μέρους των στρατηγών, αλλά για μία επιτηδευμένη διάδοση της φήμης του θανάτου του Αυτοκράτορα από τους Δούκες αξιωματούχους, οι οποίοι τον είχαν συνοδέψει στην εκστρατεία. Ανεξαρτήτως αν η θεωρία αυτή ευσταθεί, θα ήταν ορθότερο να θεωρούμε τους συνεργάτες του Ρωμανού υπεύθυνους για την νίκη των Σελτζούκων και όχι τον ίδιο.
Ο δε Αρπ Αρσλάν, αν και αιχμαλώτισε τον Αυτοκράτορα, τον ελευθέρωσε με ευνοϊκότατους όρους. Αφού τον περιποιήθηκε με όλες τις δέουσες τιμές για οχτώ μέρες, προσφέροντάς του πλούσια γεύματα, υπηρέτες και επιτρέποντάς του να καθίσει δίπλα του, ως ισότιμος, τον έστειλε πίσω στην Κωνσταντινούπολη με Τούρκους πρέσβεις, υπό την προϋπόθεση πως οι δύο αυτοκρατορίες να συμμαχήσουν. Οι αιχμάλωτοι και από τις δύο πλευρές, προγραμματίστηκε να ανταλλαχθούν και οι εισβολές των Σελτζούκων συμφωνήθηκε να σταματήσουν, ενώ αποφασίστηκε η ειρήνη να επικυρωθεί με τον γάμο των παιδιών των αυτοκρατόρων. Σύντομα, μετά την άφιξη του Ρωμανού στην πρωτεύουσά του, ωστόσο, αιχμαλωτίστηκε από τους συμπατριώτες του και τυφλώθηκε, καταλήγοντας να πεθάνει από μία μόλυνση που προέκυψε εξαιτίας του τραυματισμού του.
Αποδεικνύεται, λοιπόν, ότι Ρωμανός Δ’ είναι μία αδικημένη μορφή στα χρονικά της βυζαντινής ιστορίας. Υπό την βασιλεία του κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να ορθοποδήσει την Αυτοκρατορία και να υποτάξει τους εχθρούς της και δεν φέρεται να ήταν, άμεσα τουλάχιστον, υπεύθυνος κάποιας σημαντικής συνέπειας. Επομένως, προκύπτει το εξής ερώτημα: Ποιος πράγματι ήταν ο λόγος για την κατά την ήμισυ συρρίκνωση της βυζαντινής επικράτειας;
Στην πραγματικότητα, οι εσωτερικές διαμάχες της Αυτοκρατορίας και ο θάνατος του Αρπ Αρσλάν ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν στην αστραπιαία επέκταση των Σελτζούκων προς την Δύση. Ο Μιχαήλ Ζ’, ο αυτοκράτορας που διαδέχθηκε τον Ρωμανό, μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως μία μαριονέτα, της οποίας τα νήματα κινούσε η βυζαντινή αριστοκρατία. Όταν πέθανε ο σουλτάνος, ένας από τους στρατηγούς του ονόματι Σουλεϊμάν, κινήθηκε πολεμικά κατά των Βυζαντινών και κατάφερε να κατακτήσει, σχεδόν ολικά, την Μικρά Ασία, ιδρύοντας το Σουλτανάτο του Ρούμ το 1075, το οποίο δρούσε ανεξάρτητα από την κεντρική διοίκηση των Τούρκων. Καθ’ όλη την διάρκεια των συγκεκριμένων γεγονότων, ο Μιχαήλ δεν προέβαλε καμία ισχυρή αντίσταση στην προώθηση των εχθρών του και τα ανατολικά θέματα της Αυτοκρατορίας αφέθηκαν στην τύχη τους.
Το εμπόριο του μεταξιού, στο οποίο, σε μεγάλο βαθμό, βασιζόταν η οικονομία του Βυζαντίου, διακόπηκε στην Ανατολή και ξανάρχισε μονάχα με την έλευση των Μογγόλων, σχεδόν, ύστερα από δύο αιώνες. Προκειμένου να ανταπεξέλθει στην συγκεκριμένη πρόκληση, οι Κομνηνοί, ξεκινώντας με τον Αλέξιο Α’, στράφηκαν στην Δύση και στις ναυτικές ηγεμονίες, με κυριότερη την Βενετία. Οι Βυζαντινοί κατέληξαν να είναι εξαρτημένοι από τους Βενετούς στις εμπορικές τους δραστηριότητες, μία συνέπεια η οποία, όπως γνωρίζουμε, δεν ήταν η μοναδική που, εν τέλει, έπληξε οριστικά της Αυτοκρατορία. Προκειμένου να ανακαταλάβει τα παράλια της χαμένης του επικράτεια, ο Αλέξιος Κομνηνός συνεργάστηκε με τον πάπα Ουρβανό Β’, ωθώντας τον στο να κηρύξει την πρώτη σταυροφορία. Αν και το Βυζάντιο, πράγματι, κατέληξε να ανακτήσει αρκετά από τα χαμένα της εδάφη, αυτή η σειρά γεγονότων σφράγισε την μοίρα του Βυζαντίου, οδηγώντας στην καταστροφική άλωση του 1204, από την τέταρτη σταυροφορία και τους Βενετούς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Steven Runciman (2006), Ιστορία των σταυροφοριών (Τόμος Α‘)’, Αθήνα, εκδ. Γκοβόστη.
- John Julius Norwich (2011), Mare Nostrum: Μία ιστορία της Μεσογείου (Μετάφραση Νικολάου Ευγενία), Αθήνα, εκδ. Γκοβόστη.
- Αγγελική Λαΐου (2011), Η βυζαντινή οικονομία, Αθήνα, εκδ. Παπαδήμα.
- Αλέξιος Σαββίδης (2010), Ιστορία του Βυζαντίου (Τόμος Γ’): Η ύστερη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ο μεσαιωνικός ελληνισμός, Αθήνα, εκδ. Πατάκη.
- Αλέξιος Σαββίδης (2009), Η ίδρυση της Μογγολικής Αυτοκρατορίας: Ο Τζέκινς Χαν, οι απόγονοί του και ο κόσμος της Ανατολής (1206-1294 μ.Χ.), Αθήνα, εκδ. Ιωλκός.
- Νικολούδης Νικόλαος (2007), “Η μάχη του Μανζικέρτ και η κατάρρευση της βυζαντινής Μικράς Ασίας”, στο: Ύστερος Μεσαιωνικός Κόσμος (11ος-16ος αιώνες): Βυζάντιο, Μεσαιωνική Δύσης, Ανατολή και Ισλάμ, Βαλκάνια και Σλάβοι, Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος.
- Νικόλαος Νικολούδης (2004), Η βυζαντινή Μικρά Ασία: Ακμή και παρακμή (330-1461), Αθήνα, εκδ. Ιωλκός
