Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Η σχέση της Εκκλησίας με τον ναζισμό είναι ένα θέμα που έχει προκαλέσει έντονο ενδιαφέρον και αντιπαραθέσεις. Στην ιστορία, υπήρξαν ποικίλες περιπτώσεις και καταστάσεις που έδειξαν τόσο αντίσταση όσο και συνεργασία μεταξύ των εκκλησιών και του ναζιστικού καθεστώτος. Η σύνθετη αυτή σχέση επηρεάστηκε από πολιτικές, ιδεολογικές και κοινωνικές παραμέτρους και παραμένει αντικείμενο εκτεταμένης έρευνας και συζήτησης.
ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΝΑΖΙΣΜΟΣ
Η Ορθόδοξη Εκκλησία αντιμετώπισε διαφορετικές προκλήσεις κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι Ορθόδοξες Εκκλησίες αντιμετώπισαν διώξεις από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής. Για παράδειγμα, στη Σοβιετική Ένωση, η Εκκλησία αντιμετώπισε διωγμούς τόσο από τους ναζί όσο και από το κομμουνιστικό καθεστώς. Στην Ελλάδα, η Εκκλησία συμμετείχε ενεργά στην αντίσταση κατά των Γερμανών κατακτητών, με τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό της Αθήνας να είναι γνωστός για την υπεράσπιση των Εβραίων και άλλων διωκόμενων μειονοτήτων.
Η ναζιστική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, το 1941, αρχικά χαιρετίστηκε από κάποιους Ορθόδοξους, καθώς πίστευαν ότι θα απελευθερώνονταν από την καταπίεση του Στάλιν. Ωστόσο, οι ναζί συνέχισαν να καταπιέζουν την Εκκλησία και να εκτελούν κληρικούς και πιστούς. Παρά τις δυσκολίες, η Εκκλησία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εμψύχωση του λαού κατά των εισβολέων. Στην Ελλάδα, η Ορθοδοξία αντιστάθηκε έντονα στην κατοχή της χώρας από τους ναζί. Πολλοί κληρικοί και πιστοί εναντιώθηκαν στους Γερμανούς κατακτητές. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός της Αθήνας, για παράδειγμα, ήταν ενεργός στην υπεράσπιση των Εβραίων και άλλων διωκόμενων μειονοτήτων. Ο Δαμασκηνός κατήγγειλε δημοσίως τις ναζιστικές πρακτικές και μαζί με άλλους κληρικούς, βοήθησε να σωθούν πολλές ζωές, κρύβοντας και προστατεύοντας τους καταδιωκόμενους. Η Σερβία, επίσης, αντιμετώπισε σκληρές διώξεις από τους ναζί και τους συμμάχους τους, όπως οι Ουστάσι της Κροατίας. Χιλιάδες Ορθόδοξοι Σέρβοι κληρικοί και πιστοί σφαγιάστηκαν ή στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Ωστόσο, Σε ορισμένες περιπτώσεις, υπήρξαν και στιγμές αναγκαστικής συνεργασίας. Σε περιοχές που καταλήφθηκαν από τους ναζί, οι τοπικές εκκλησίες συχνά αναγκάζονταν να συμμορφώνονται με τις εντολές των κατακτητών για να προστατεύσουν τους πιστούς και να διατηρήσουν την εκκλησιαστική δομή. Η σχέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον ναζισμό, αντιμετώπισε μεγάλες προκλήσεις, αλλά επίσης έδειξε σημαντική αντίσταση και ηθική καθοδήγηση.
ΚΑΘΟΛΙΚΟΙ ΚΑΙ ΝΑΖΙΣΜΟΣ
Κατά την περίοδο του ναζισμού, υπήρξαν διαφορετικές στάσεις και αντιδράσεις από πλευράς της Καθολικής Εκκλησίας, που κυμαίνονταν από τη συνεργασία μέχρι την ενεργή αντίσταση. Μια σημαντική στιγμή στη σχέση μεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και του ναζιστικού καθεστώτος, ήταν η υπογραφή του Κονκορδάτου το 1933. Το Κονκορδάτο, ήταν μια συμφωνία μεταξύ του Βατικανού και του ναζιστικού κράτους, η οποία υποσχόταν την προστασία των δικαιωμάτων της Καθολικής Εκκλησίας στη Γερμανία. Ο Πάπας Πίος ΙΑ’ επιδίωξε να διασφαλίσει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες της Καθολικής Εκκλησίας σε μια εποχή που ο Χίτλερ είχε μόλις αναλάβει την εξουσία. Οι ναζί δεν άργησαν να παραβιάσουν τους όρους της συμφωνίας. Καθολικοί κληρικοί συνελήφθησαν, διώχθηκαν και εκτελέστηκαν, επειδή εξέφραζαν την αντίθεσή τους στις πολιτικές του Χίτλερ ή υπερασπίζονταν ανθρώπινα δικαιώματα.
Ο Καρδινάλιος του Μονάχου, Michael von Faulhaber, και ο Επίσκοπος του Münster, Clemens August Graf von Galen, ήταν μεταξύ αυτών που μίλησαν ανοιχτά κατά των ναζιστικών πολιτικών, ιδιαίτερα όσον αφορά την ευθανασία και τις καταδιώξεις Εβραίων και άλλων μειονοτήτων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός μάλιστα, πως αυτές οι προσωπικότητες ενέπνευσαν πολλούς Γερμανούς. Ο Πάπας Πίος ΙΒ’, ο οποίος ανέλαβε το παπικό αξίωμα το 1939, έχει συζητηθεί σχετικά με τη στάση του απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς. Ενώ υπάρχουν κατηγορίες ότι δεν μίλησε αρκετά δυνατά κατά των ναζί και του Ολοκαυτώματος, υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι εργάστηκε μυστικά για να βοηθήσει τους διωκόμενους Εβραίους. Οι απόψεις διίστανται σχετικά με το αν η σιωπή του ήταν στρατηγική για να προστατεύσει περισσότερους ανθρώπους ή αν ήταν ανεπαρκής αντίδραση σε μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση.
ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΕΣ ΚΑΙ ΝΑΖΙΣΜΟΣ
Η σχέση των Προτεσταντικών Εκκλησιών με το ναζιστικό καθεστώς στη Γερμανία κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν περίπλοκη. Μια μερίδα των Προτεσταντικών Εκκλησιών, γνωστή ως «Γερμανικοί Χριστιανοί» (Deutsche Christen), υποστήριξε το ναζιστικό καθεστώς και προσπάθησε να εναρμονίσει τη θρησκευτική διδασκαλία με την ιδεολογία του ναζισμού. Οι «Γερμανικοί Χριστιανοί» υποστήριξαν την αρία φυλή και τον αντισημιτισμό, προσπαθώντας να αφαιρέσουν τα εβραϊκά στοιχεία από τον Χριστιανισμό και να δημιουργήσουν μια «εθνική εκκλησία» συμβατή με τις ναζιστικές αρχές. Αυτή η ομάδα, υποστήριξε το καθεστώς του Χίτλερ και ενσωματώθηκε στον κρατικό μηχανισμό.
Αντίθετα, μια άλλη ομάδα Προτεσταντών σχημάτισε την «Ομολογητική Εκκλησία» (Bekennende Kirche), η οποία αντιστάθηκε ενεργά στο ναζιστικό καθεστώς. Αυτή η εκκλησία ιδρύθηκε το 1934 ως απάντηση στην επιρροή των «Γερμανικών Χριστιανών» και την προσπάθεια του ναζιστικού καθεστώτος να ελέγξει τις εκκλησίες. Η «Ομολογητική Εκκλησία» υποστήριξε τις παραδοσιακές χριστιανικές αξίες και αντιτάχθηκε στις ναζιστικές παρεμβάσεις. Εξέχουσα προσωπικότητα της ομολογητικής εκκλησίας υπήρξε ο Martin Niemöller, πάστορας και πρώην αξιωματικός του ναυτικού. Ηγήθηκε της «Ομολογητικής Εκκλησίας» έως της σύλληψης του το 1937 από τους ναζί. Κρατήθηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης μέχρι το τέλος του πολέμου και έμεινε γνωστός για την φράση του: «Όταν ήρθαν να πάρουν τους Εβραίους, δεν μίλησα— γιατί δεν ήμουν Εβραίος…».
Η στάση των Προτεσταντικών Εκκλησιών απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς ήταν πολυδιάστατη. Από τη μία πλευρά, υπήρξαν υποστηρικτές του καθεστώτος που προσπάθησαν να συγχωνεύσουν τη θρησκεία με την ναζιστική ιδεολογία, ενώ από την άλλη πλευρά, υπήρξαν εκείνοι που αντιστάθηκαν σθεναρά, υποστηρίζοντας τις παραδοσιακές χριστιανικές αξίες και αντιτιθέμενοι στην καταπίεση και την αδικία. Η ιστορία αυτή αναδεικνύει την πολυπλοκότητα των θρησκευτικών και πολιτικών σχέσεων σε περιόδους κρίσης και καταπίεσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Isaiah Gruber (2012), Orthodox Russia in Crisis: Church and Nation in the Time of Troubles, Northern Illinois University Press
- Michael Phayer (2000), The Catholic Church and the Holocaust, 1930-1965, Indiana University Press
- Richard J. Evans (2006), The Third Reich in Power (The Third Reich Trilogy), Penguin Books
- Guenter Lewy (2000), The Catholic Church And Nazi Germany, Da Capo Press
- John Cornwell (2008), Hitler’s Pope: The Secret History of Pius XII, Penguin Books
- Robert P. Ericksen, Susannah Heschel (1999), Betrayal: German Churches and the Holocaust, Fortress Press
