Του Βάιου Πολύζου,
Στις μυθικές παραδόσεις των διάφορων πολιτισμών του κόσμου συναντούμε μία πληθώρα θεών. Θεοί και θεές του ουρανού, του πολέμου, του θανάτου, της γονιμότητας, της οικογένειας, της φύσης υπάρχουν σχεδόν σε κάθε σύστημα μύθων. Άλλοι θεοί αντιπροσωπεύουν τις δυνάμεις και τις διεργασίες της φύσης, άλλοι πάλι αποτελούν την προσωποποίηση των ανθρώπινων πόθων και πράξεων. Σπανίως αποδίδονται αρνητικά χαρακτηριστικά στους θεούς και ακόμα σπανιότερα οι θεοί αυτοί έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Σήμερα, λοιπόν, θα εξετάσουμε την ιδιαίτερη περίπτωση του Λόκι (Loki), θεού συνυφασμένου με το ψέμα, την απάτη και τη δολιότητα.
Ο Λόκι ήταν γιος του γίγαντα Φόρμπαουτι (Fárbauti) και της θεάς Λάουβοϊ (Laufey), η οποία ανήκε στη θεϊκή φατρία των Εσίρ (Æsir). Η περίπτωση του Λόκι αποτελεί εξαίρεση, καθώς οι θεοί με μεικτή καταγωγή προέρχονταν σχεδόν πάντα από πατέρα θεό και μητέρα γιγάντισσα. Μέσω της Λάουβοϊ ο Λόκι εντάσσονταν στους Εσίρ. Για τον λόγο αυτό ο Λόκι χρησιμοποιεί το επώνυμο Λάουβοϊγιαρσον (Laufeyjarson = γιος της Λάουβοϊ), τονίζοντας τη μητρογραμμική καταγωγή του και προσπαθώντας να παραμερίσει τη συγγένειά του με τους γίγαντες. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι ως «γίγαντες» μεταφράζονται τα γιότναρ (jǫtnar), μία από τις φυλές της σκανδιναβικής μυθολογίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να συγχέουμε τα γιότναρ με τους γίγαντες άλλων μυθολογιών, καθώς πουθενά δεν περιγράφονται ως υπερμεγέθη όντα. Αντιθέτως, τα περισσότερα γιότναρ φαίνεται να μη διαφέρουν εξωτερικά από τους θεούς, οι οποίοι είναι ανθρωπόμορφοι. Υπάρχουν, βέβαια, ορισμένες εξαιρέσεις, αυτές, όμως, αφορούν συγκεκριμένα γιότουν (jǫtunn) και όχι το σύνολο της φυλής. Τα γιότναρ κατοικούν σε έναν δικό τους κόσμο, το Γιότουνχεϊμρ (Jǫtunheimr) και συνήθως λειτουργούν ως ανταγωνιστές των θεών στους μύθους.
Βασική ικανότητα του Λόκι είναι η μεταμόρφωση. Παίρνοντας τη μορφή ανθρώπων ή ζώων προσπαθεί, με διάφορες μηχανορραφίες, να πετύχει τους στόχους του. Αυτή η συνεχή αλλαγή μορφών εξυπηρετεί τον ρόλο του Λόκι ως ταραχοποιού θεού. Πέρα από ταραχοποιός, ο Λόκι παρουσιάζεται τόσο ως βοηθός όσο και ως προδότης απέναντι στους υπόλοιπους Εσίρ. Γενικά φαίνεται πως στο μυθικό παρόν ο Λόκι είναι φίλος και σύμμαχος των θεών, ενώ στο μυθικό παρελθόν και μυθικό μέλλον δρα ενεργά εναντίον τους.
Όπλα του Λόκι είναι η ευστροφία και η αιχμηρότητα του λόγου του. Η αταξία και η απειθαρχία αποτελούν βασικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Ενεργεί πάντα σύμφωνα με την ταραχώδη φύση του, αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σχεδόν ολόκληρο το ποίημα Λόκασενα (Lokasenna) είναι αφιερωμένο στις προσβολές και τις κατηγορίες, πιθανότατα ψευδείς, που προσάπτει ο Λόκι σε κάθε έναν από τους θεούς κατά την διάρκεια ενός εορταστικού δείπνου. Στους θεούς απευθύνονται οι κατηγορίες της δειλίας, της μέθης και της αδικίας, ενώ οι θεές αποκαλούνται σχεδόν στο σύνολό τους νυμφομανείς, κατηγορούμενες για συζυγικές απιστίες και αιμομικτικές σχέσεις. Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα ο λόγος του Λόκι προς τη θεά Φρόια (Freyja): «Σιωπή Φρόια, σε ξέρω πολύ καλά, | και δεν είναι λίγα τα αμαρτήματά σου. | Από τους Εσίρ και τα ξωτικά που παρευρίσκονται εδώ, | όλοι τους έχουν υπάρξει εραστές σου!»
Εντούτοις, παρά τα προβλήματα που προκαλεί ο Λόκι, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους υπόλοιπους Εσίρ, φαίνεται συνήθως πρόθυμος να συνεισφέρει στην επίλυσή τους. Σε μία από τις συνηθισμένες του φάρσες, ο Λόκι αποφασίζει να κόψει τα όμορφα μαλλιά της Σιφ (Sif), συζύγου του Θωρ (Þórr). «Και όταν ο Θωρ το έμαθε, έπιασε τον Λόκι και θα του έσπαγε κάθε ένα από τα κόκκαλά του, εάν αυτός δεν ορκιζόταν να πάει στους νάνους και να τους βάλει να κατασκευάσουν για τη Σιφ μαλλιά από χρυσό, τα οποία θα μεγάλωναν όπως όλα τα άλλα μαλλιά». Ο Λόκι κατάφερε, με ένα πονηρό τέχνασμα, να πείσει τους νάνους να φτιάξουν και άλλα δώρα, όπλα και κοσμήματα, τα οποία προσφέρθηκαν στους υπόλοιπους θεούς.
Μετά τη δημιουργία του σύμπαντος, οι Εσίρ ήθελαν να τειχίσουν τον κόσμο τους, το Όσγκαρδρ (Ásgarðr). Ένας μυστήριος άνδρας εμφανίζεται τότε, ο οποίος προτείνει στους θεούς να επιτρέψουν σε αυτόν να κατασκευάσει το τείχος και μάλιστα σε πολύ σύντομο διάστημα. Σε αντάλλαγμα, ο άνδρας ζήτησε τη θεά Φρόια για σύζυγό του. Οι θεοί υποτίμησαν τον ανώνυμο κτίστη και συμφώνησαν, επιτρέποντας να έχει για βοηθό μόνο το άλογό του. Το άλογο αυτό, όμως, χαρακτηριζόταν από υπερφυσική δύναμη κι έτσι η κατασκευή του τείχους προχωρούσε με πολύ γρήγορο ρυθμό. Όταν το έργο κόντευε να ολοκληρωθεί εντός του χρονικού διαστήματος που είχε συμφωνηθεί, οι Εσίρ, μη θέλοντας να δώσουν μία θεά σε έναν άγνωστο, διέταξαν τον Λόκι να σκαρφιστεί έναν τρόπο ώστε ο άνδρας να μην τα καταφέρει. Έτσι, ο Λόκι μεταμορφώθηκε σε φοράδα και αποπλάνησε το άλογο του άγνωστου κτίστη, αποτρέποντας την ολοκλήρωση του τείχους. Από αυτή την ένωση προέκυψε ο Σλέιπνιρ (Sleipnir), το οκτάποδο άλογο του Όντιν (Odin). Τον Σλέιπνιρ γέννησε ο ίδιος ο Λόκι, αποδεικνύοντας, όχι για πρώτη αλλά ούτε για τελευταία φορά, πως ήταν διατεθειμένος να κάνει οτιδήποτε για να βοηθήσει τους Εσίρ, αγνοώντας την τιμή και τη φήμη του.
Μολαταύτα, ο Λόκι είναι περισσότερο γνωστός για τις προδοτικές του πράξεις απέναντι στους θεούς. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Λόκι εμφανίζεται να δρα εναντίον των θεών στο μυθικό παρελθόν και στο μυθικό μέλλον. Κατά το παρελθόν, σε άγνωστο χρόνο, ο Λόκι απέκτησε τρία παιδιά με τη γιγάντισσα Άνγκρμποδα (Angrboða), τον λύκο Φένριρ (Fenrir), τη θεά Χελ (Hel) και το γιγάντιο ερπετό Γιόρμουνγκαντρ (Jǫrmungandr). Τα παιδιά αυτά θα έφερναν μεγάλη καταστροφή, θα μας απασχολήσουν, ωστόσο, σε επόμενα άρθρα. Όσον αφορά το μέλλον, ο Λόκι πρωταγωνιστεί στο γεγονός-καταλύτη που θα οδηγήσει στο τέλος του κόσμου. Το γεγονός αυτό ήταν η δολοφονία του Μπαλντρ (Baldr), γιου του βασιλιά των θεών Όντιν. Ο Μπαλντρ ήταν ο πιο αγαπητός και ο καλύτερος ανάμεσα στους Εσίρ. Η μητέρα του, η Φριγκ (Frigg), τον είχε κάνει άτρωτο σε όλα, εκτός από το ταπεινό φυτό γκι. Οι θεοί διασκέδαζαν εκτοξεύοντας αντικείμενα και όπλα προς το μέρος του Μπαλντρ και βλέποντας πως τίποτα δεν ήταν ικανό να τον τραυματίσει. Ο μόνος που δεν συμμετείχε στο παιχνίδι ήταν ο τυφλός αδερφός του Μπαλντρ, ο Χοδρ (Hǫðr). Ο Λόκι, θέλοντας υποτίθεται να βοηθήσει τον Χοδρ να πάρει μέρος στο παιχνίδι, δίνει ένα κλαδί από γκι στον τυφλό θεό και τον κατευθύνει προκειμένου να πετύχει τον Μπαλντρ.
Ο Χοδρ, έτσι, εκτοξεύει το γκι και σκοτώνει τον αδερφό του. Βαθύτατα λυπημένοι, οι θεοί στέλνουν τον θεό Χέρμοδρ (Hermóðr) να ζητήσει την επιστροφή του πολυαγαπημένου Μπαλντρ από την βασίλισσα του Κάτω Κόσμου, τη Χελ. Η Χελ συμφωνεί, υπό τον όρο ότι όλα τα πράγματα, έμψυχα και άψυχα, θα θρηνούσαν τον χαμό του Μπαλντρ. «Και όλα τα πράγματα θρήνησαν, οι άνθρωποι και τα ζώα, η γη, οι πέτρες, τα ξύλα και κάθε μέταλλο». Η μόνη που δεν θρήνησε και απέτρεψε την επιστροφή του Μπαλντρ στη ζωή ήταν η γριά γιγάντισσα Θοκ (Þökk), η οποία πιθανότατα ήταν ο Λόκι μεταμορφωμένος. Ο θάνατος του Μπαλντρ θα προκαλέσει μία αλυσιδωτή σειρά γεγονότων που θα οδηγήσουν στο τέλος του κόσμου, το Ράγκναροκ (Ragnarǫk). Ο Λόκι, μαζί με τα τερατώδη τέκνα του, θα οδηγήσουν τις δυνάμεις των γιγάντων εναντίον των θεών και των ανθρώπων. Στο τέλος, ο Λόκι θα μονομαχήσει με τον θεό Χέιμνταλρ (Heimdallr), με αποτέλεσμα οι δύο θεοί να αλληλοσκοτωθούν.
Σήμερα, ο Λόκι παρουσιάζεται συχνότερα με αρνητικό τρόπο, ως προδότης και ραδιούργος. Όπως είδαμε, ωστόσο, στους αρχαίους μύθους ο ρόλος του ήταν θολός, αφού πολλές φορές συνέδραμε τους θεούς στις περιπέτειές τους. Άλλες φορές πάλι, λόγω της φύσης του ως ταραχοποιού, δημιουργεί διάφορα προβλήματα. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι ο Λόκι, παρότι θεωρούνταν μέλος των Εσίρ, ουδέποτε λατρεύονταν από τους ανθρώπους της προχριστιανικής Σκανδιναβίας. Επιπλέον, είναι γενικά αποδεκτό από τους ερευνητές ότι η αρνητική εικόνα του Λόκι είναι σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσμα της χριστιανικής επιρροής στους μύθους, οι πλειονότητα των οποίων καταγράφηκε μετά τον εκχριστιανισμό των Σκανδιναβών παγανιστών. Ο Λόκι πήρε τον ρόλο του διαβόλου, του μεγάλου και πονηρού κακού που απειλεί τον κόσμο, ρόλος που πιθανότατα δεν του αποδίδονταν στην προχριστιανική περίοδο. Ο Λόκι, επομένως, αποτελεί τον πιο περίπλοκο θεό της σκανδιναβικής μυθολογίας, με την έρευνα να δείχνει θερμό ενδιαφέρον για τον ταραχοποιό θεό και τους μυστήριους σκοπούς του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- John Lindow, Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals and Beliefs, Oxford University Press: New York (2001)
- Edward Pettit, The Poetic Edda: A Dual-Language Edition. Open Book Publishers: Cambridge (2023)
- Loki, worldhistory.org, Διαθέσιμο εδώ
- Snorri Sturluson, Edda, University of Birmingham, vsnrweb-publications.org.uk, Διαθέσιμο εδώ
