Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η ιστοριογραφική έρευνα συχνά βασίζεται σε προηγούμενα έργα, χρονικά, στατιστικές και αρχειακές πηγές. Μέσα από αυτές τις πηγές, η ενδελεχής μελέτη των ιστορικών φωτίζει κάθε φορά διαφορετικές πτυχές των γεγονότων, άλλοτε πιο γνωστές και άλλοτε πιο άγνωστες. Παρ’όλα αυτά, πάντα ιδιαίτερη θέση έχουν τα ιστορικά εκείνα πονήματα, στα οποία ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με μαρτυρίες και αφηγήσεις των ίδιων των ανθρώπων του παρελθόντος. Αυτά τα έργα, ιδίως όταν περιέχουν πλούσια και ορθή επιστημονικά τεκμηρίωση, όπως το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα, τείνουν να προτιμώνται από τους μελετητές, αλλά και το κοινό, διότι φέρνουν την Ιστορία στα μέτρα των καθημερινών ανθρώπων του τότε και του τώρα.
Ένα τέτοιο βιβλίο είναι η μελέτη της Ελένης Κ. Δημητρίου για τους Βαλκανικούς Πολέμους. Το έργο τιτλοφορείται Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913: Εμπειρία, αφηγήματα, διεκδίκηση της μνήμης και κυκλοφόρησε το 2022 από τις Εκδόσεις Πατάκη. Πριν, όμως, αναφερθούμε στο περιεχόμενό του, ας γνωρίσουμε τη συγγραφέα. Με καταγωγή από τον Βόλο, η Ελένη Δημητρίου πραγματοποίησε σπουδές στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, όπου έλαβε και τον μεταπτυχιακό της τίτλο στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία. Η ίδια ασχολείται ιδιαίτερα με τη μελέτη ημερολογίων και προσωπικών μαρτυριών και η διδακτορική της διατριβή αφορούσε τη μελέτη του ελληνοϊταλικού πολέμου, όπως βιώθηκε από τους Έλληνες στρατιώτες. Τούτο το πόνημα είναι αποτέλεσμα της μεταδιδακτορικής της έρευνας για τους Βαλκανικούς Πολέμους στον Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΕΚΠΑ.
Το συγκεκριμένο βιβλίο υιοθετεί μια διαφορετική οπτική γωνία, πηγαίνοντας «πίσω από τον καθρέφτη» των πολεμικών αναμετρήσεων των Βαλκανικών Πολέμων. Μέσα από τις αγωνίες, τα δεινά και τις ελπίδες των ανθρώπων που έζησαν την ταραχώδη αυτήν περίοδο, μπορούμε κι εμείς να εξερευνήσουμε πώς βιώθηκαν τα γεγονότα και τι αντίκτυπο είχαν στη ζωή και τον ψυχισμό των πρωταγωνιστών, γνωστών ή άσημων. Είναι γεγονός ότι η νίκη στους Βαλκανικούς Πολέμους έφερε σημαντικά κέρδη στην Ελλάδα, τόσο εδαφικά όσο και οικονομικά. Οι πρωταγωνιστές των μαχών παρουσιάζονται να είχαν συναίσθηση της μεγάλης υπηρεσίας που προσέφεραν στην πατρίδα τους και της αναγκαιότητας προάσπισης του εθνικού συμφέροντος, αλλά οι αφηγήσεις αυτές συνυπάρχουν με οδυνηρές εμπειρίες, όπως την απώλεια συγγενών και φιλικών προσώπων και συλλήβδην τη βιαιότητα του πολέμου. Το έργο δεν παραλείπει την ανάλυση βασικών μαχών και γεγονότων της πολεμικής αναμέτρησης, αλλά τονίζει ζητήματα που μπορεί να περνούσαν απαρατήρητα σε προηγούμενα έργα: την επιμελητεία του στρατού, τη συχνά ανεπαρκή υγειονομική υπηρεσία στην πρώτη γραμμή, τον εθελοντισμό, την κινητοποίηση των γυναικών, που αντιμετωπίστηκε περιφρονητικά και άδικα από την κοινωνία της εποχής, και πολλά ακόμα.
Ενώ στην κοινή συνείδηση οι Βαλκανιομάχοι θεωρήθηκαν ήρωες και υπέρμαχοι της Μεγάλης Ιδέας, όπως ακριβώς είχε συμβεί και με τους Έλληνες στρατιώτες στη Μικρά Ασία, η αλήθεια ήταν, όπως συνήθως συμβαίνει, πολύ πιο επώδυνη. Οι μαρτυρίες του βιβλίου δεν περιορίζονται κοινωνικά, αλλά αφορούν πολιτικούς, αξιωματικούς, δημοσιογράφους, εθελοντές, αλλά και απλούς στρατιώτες. Οι συγκρίσεις και οι αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτές τις μαρτυρίες οδηγεί τη συγγραφέα να παρατηρήσει ότι οι αφηγήσεις για τους Βαλκανικούς Πολέμους διαφοροποιούνται ανάλογα με τη χρονολογία που γράφτηκαν. Πιο συγκεκριμένα, τις χρονιές 1913 – 1914, οι μαρτυρίες, που προέρχονταν κυρίως από μέσα και χαμηλά κοινωνικά στρώματα, ήταν συχνά αντικειμενικές και χωρίς ιδεολογικούς χρωματισμούς. Αντίθετα, όμως, το 1915, με τον Εθνικό Διχασμό να έχει κάνει δυναμικά την εμφάνισή του στην ελληνική πολιτική σκηνή, οι αφηγήσεις για τους Βαλκανικούς προέρχονται πλέον από τα ανώτερα στρώματα, γίνονται ιδεολογικά φορτισμένες και έχουν πλέον τόσο ιδεολογικούς στόχους, όσο και ατζέντα για τη δικαίωση των πρωταγωνιστών της μίας ή της άλλης πλευράς.
Συνεπώς, αντικείμενο του βιβλίου δεν είναι μόνο οι ίδιοι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι μέσα από αυτούς που τους έζησαν, αλλά και το ζήτημα της διαχείρισης του ζητήματος στη συλλογική μνήμη. Όπως εξηγεί η συγγραφέας, οι αφηγήσεις που προσέβλεπαν στη δικαίωση πολιτικών και στρατιωτικών αξιωματούχων μέσα από τη δράση τους στους Βαλκανικούς συνεχίστηκε εν πολλοίς μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Τέλος, παρουσιάζεται το επιχείρημα ότι η «εποποιία» των Βαλκανικών Πολέμων στην ελληνική συνείδηση δημιούργησε την εντύπωση ότι η Μεγάλη Ιδέα είχε αρχίσει να πραγματώνεται, δίνοντας έτσι ένα έναυσμα για αλαζονεία και υπέρμετρο ενθουσιασμό, με γνωστή και τραγική κατάληξη τα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας και της Καταστροφής που επακολούθησε.
Το συγκεκριμένο έργο της Ελένης Κ. Δημητρίου ενδείκνυται για τους μελετητές της Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, αλλά και για το κοινό που θα ήθελε να μελετήσει τη συγκεκριμένη περίοδο, δεδομένου ότι οι μαρτυρίες το κάνουν πιο ευκολοδιάβαστο από άλλα βιβλία του είδους. Το στιλ γραφής είναι ακριβές και κατανοητό και βοηθά τον αναγνώστη να προσπελάσει την αρκετή πληροφορία, αλλά και να ανακαλύψει δικούς του προβληματισμούς για την ιστορική περίοδο και την πρόσληψη των ιστορικών γεγονότων, στην εποχή τους και στην εποχή μας.
