Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Ο Satyajit Ray (1921-1992) είναι ένας από τους πιο διάσημους σκηνοθέτες της Ινδίας, γνωστός όχι μόνο για τη βαθιά επιρροή του στον ινδικό κινηματογράφο, αλλά και σε θρυλικούς συναδέλφους του, όπως τους Coppola, Scorsese, Truffaut (OLAFAQ, 2022). Η καριέρα του Satyajit Ray ξεκίνησε με την πρώτη του ταινία Το τραγούδι του δρόμου (1955), το πρώτο μέρος της επονομαζόμενης Τριλογία του Απού που περιγράφει την καθημερινή ζωή του Απού και της μικρής αδερφής του, δείχνοντας ότι ο ινδικός κινηματογράφος δεν είναι μόνο το Bollywood. Το δεύτερο μέρος Ο ανίκητος (1956) παρουσιάζει τη μετάβαση του Απούρ στην ενηλικίωση και το τρίτο μέρος Ο κόσμος του Απούρ (1959) παρουσιάζει τον ενήλικα πια Απούρ και τον έγγαμο βίο του (Ebert, 2001).
Ο Satyajit Ray απέσπασε διεθνή αναγνώριση για τη ρεαλιστική απεικόνιση της αγροτικής Βεγγάλης και τα οικουμενικά θέματα των ανθρώπινων σχέσεων και προσδοκιών. Στο εκτεταμένο και ποικίλο έργο του Satyajit Ray υπάρχει πάντα μια ουμανιστική φλέβα, επηρεασμένη από τον ιταλικό νεορεαλισμό. Οι ταινίες του κινούνται μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας, αποτυπώνοντας τη μετάβαση από τη φεουδαρχική παρακμή στην άνοδο μιας φιλόδοξης αστικής τάξης, προσφέροντας κριτική ματιά στην αποικιοκρατία και τις άκαμπτες κοινωνικές δομές της Ινδίας (Ταινιοθήκη της Ελλάδος, 2023).
Η ταινία του Satyajit Ray Μεγάλη Πόλη (Mahanagar) (1963) απεικονίζει την εξελισσόμενη κοινωνική και οικονομική δυναμική στη μετα-αποικιακή Καλκούτα. Η ιστορία της Καλκούτα από τη δεκαετία του 1850 έως τη δεκαετία του 1970 αντανακλά σημαντικές κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές μεταμορφώσεις. Αρχικά, διαιρεμένη στη βρετανικά κυριαρχούμενη «Λευκή Πόλη» και στην κυρίως ινδική «Μαύρη Πόλη», η Καλκούτα γνώρισε ταχεία βιομηχανική ανάπτυξη στα υφάσματα και τη γιούτα, που διευκολύνθηκε από τις βρετανικές επενδύσεις σε υποδομές, όπως οι τηλέγραφοι και οι σιδηρόδρομοι (σημείωση: Η γιούτα είναι μια φυσική ίνα που καλλιεργείται κυρίως στην Ινδία και το Μπαγκλαντές, γνωστή για την προσιτή τιμή της, τη βιωσιμότητά της λόγω της βιολογικής καλλιέργειας χωρίς λιπάσματα ή φυτοφάρμακα, καθώς και για τη σύνθεσή της από κυτταρίνη και λιγνίνη που την καθιστά τη δεύτερη φυτική ίνα που παράγεται περισσότερο μετά το βαμβάκι –yfasmatakides, 2022). Αυτή η περίοδος είδε την άνοδο των αστικών ινδικών ελίτ που επηρεάστηκαν τόσο από τη βρετανική όσο και από τη βεγγαλική κουλτούρα, εν μέσω της Αναγέννησης της Βεγγάλης και των πρώιμων εθνικιστικών κινημάτων (Βικιπαίδεια, 2024).
Η πόλη αντιμετώπισε αναταραχές με τον διαμελισμό της Βεγγάλης το 1905 και τις επακόλουθες αλλαγές στη διακυβέρνηση, που οδήγησαν σε αντιβρετανικές διαμαρτυρίες και την Καλκούτα να χάνει το καθεστώς της πρωτεύουσας από το Νέο Δελχί το 1911. Η Καλκούτα παρέμεινε κέντρο των ινδικών εθνικιστικών δραστηριοτήτων, υπομένοντας τους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τους σοβαρούς λιμούς, ιδίως τον λιμό της Βεγγάλης το 1943. Ο διαμελισμός της Ινδίας το 1947 προκάλεσε βία μεταξύ των κοινοτήτων και δημογραφική μετατόπιση, καθώς οι μουσουλμάνοι μετανάστευσαν στο Ανατολικό Πακιστάν (σημερινό Μπαγκλαντές) και οι ινδουιστές μετακόμισαν στην Καλκούτα. Στις δεκαετίες του 1960 και 1970, η Καλκούτα αντιμετώπισε σοβαρές ελλείψεις ενέργειας, απεργίες εργατών και βίαια κινήματα Ναξαλιτών, τα οποία προκάλεσαν ζημιές στις υποδομές και οδήγησαν σε οικονομική στασιμότητα. Ο Απελευθερωτικός Πόλεμος του Μπαγκλαντές το 1971 έφερε μαζική εισροή προσφύγων, επιβαρύνοντας περαιτέρω τους πόρους και τις υποδομές της Καλκούτα. Αυτά τα ιστορικά γεγονότα υπογραμμίζουν την ανθεκτικότητα της Καλκούτα εν μέσω κοινωνικοοικονομικών προκλήσεων και τον διαρκή της ρόλο ως πολιτιστικού και πολιτικού κόμβου στην Ινδία (Βικιπαίδεια, 2024).
Με φόντο ένα αναπτυσσόμενο αστικό τοπίο στη δεκαετία του 1950, η ταινία εστιάζει σε μια μικροαστική οικογένεια που αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις όλο και αυξανόμενες ανάγκες της καθημερινότητας. Η Arati, από μία νοικοκυρά, εισέρχεται στο εργατικό δυναμικό ως πωλήτρια ραπτομηχανών σε σπίτια μεγαλοαστών, βρίσκοντας αντίθετη τη συντηρητική οικογένεια του συζύγου της. Μέσα από την ιστορία της Arati, Η Μεγάλη Πόλη δεν αντανακλά μόνο τους προσωπικούς αγώνες των χαρακτήρων του, αλλά παρέχει, επίσης, ένα βαθύ σχόλιο για τις ευρύτερες αλλαγές που σαρώνουν την αστική Ινδία κατά τη δεκαετία του 1960.
Η οικογένεια Mazumdar παλεύει με τους οικονομικούς περιορισμούς, μια συνηθισμένη δυσχέρεια για πολλές οικογένειες στη δεκαετία του 1960. Ο Subrata, ο σύζυγος της Arati, αντιμετωπίζει εργασιακή ανασφάλεια και οικονομικό άγχος. Η απόφαση της Arati να εργαστεί καθοδηγείται από την οικονομική αναγκαιότητα και όχι από τη φιλοδοξία, υπογραμμίζοντας τις πραγματιστικές πτυχές της επιβίωσης της μικροαστικής τάξης. Όμως, η απόφαση αυτή αμφισβητεί τη συντηρητική αντίληψη για την οικογένεια, αντανακλώντας την ένταση μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας. Η ταινία εμβαθύνει στην αλλαγή των ρόλων των δύο φύλων, καθώς η Arati βγαίνει από την οικιακή της σφαίρα και γίνεται εργαζόμενη γυναίκα. Η δουλειά της ως πωλήτρια φέρνει μια νέα δυναμική στο νοικοκυριό, όπου οι παραδοσιακοί ρόλοι των φύλων αμφισβητούνται και επαναπροσδιορίζονται. Η αρχική αντίσταση του Subrata και άλλων μελών της οικογένειας απεικονίζει τις κοινωνικές προσδοκίες και τους περιορισμούς που τίθενται στις γυναίκες.
Η εμφάνιση των νοικοκυριών με διπλό εισόδημα, που απεικονίζεται από την εργασία της Arati, σηματοδοτεί μια σημαντική αλλαγή στις οικονομικές στρατηγικές των οικογενειών στη Καλκούτα. Η αλλαγή αυτή αντικατοπτρίζει ευρύτερες αλλαγές στις αστικές οικονομίες, όπου ένα μόνο εισόδημα είναι όλο και περισσότερο ανεπαρκές για να καλύψει τις ανάγκες ενός νοικοκυριού. Η εξάρτηση όλων των μελών της οικογένειας από το εισόδημα της Arati μετά την απώλεια της εργασίας του Subrata υπογραμμίζει την οικονομική αστάθεια που αντιμετωπίζουν πολλά νοικοκυριά.
Η επιθυμία για καλύτερο βιοτικό επίπεδο και κοινωνική κινητικότητα αντιπαραβάλλεται με τους οικονομικούς περιορισμούς και τις κοινωνικές προσδοκίες. Η απασχόληση της Arati και η επακόλουθη αλλαγή στην οικονομική κατάσταση της οικογένειας αντικατοπτρίζουν το ευρύτερο θέμα της κοινωνικής κινητικότητας και της εξελισσόμενης ταξικής δομής στην αστική Ινδία.
Η ταινία ασκεί κριτική στην παρατεταμένη αποικιοκρατική νοοτροπία και στην υιοθέτηση των δυτικών ιδεωδών, όπως φαίνεται στον χαρακτήρα του αφεντικού, Himangshu Mukherjee και στο εταιρικό περιβάλλον στο οποίο εισέρχεται η Arati. Οι συμπεριφορές, οι στάσεις και οι επιχειρηματικές πρακτικές του αφεντικού αντανακλούν τη δυτική εταιρική κουλτούρα, μέσα από την έμφασή του στην αποτελεσματικότητα θέτωντας στόχους πωλήσεων, υιοθετώντας στρατηγικές μάρκετινγκ και προωθώντας την εταιρική ιεραρχία. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ της Arati και του αφεντικού της αναδεικνύουν δυναμικές εξουσίας που θυμίζουν την αποικιοκρατική εποχή, με το αφεντικό να επιδεικνύει μια αίσθηση πολιτισμικής και επαγγελματικής ανωτερότητας. Αυτό το περιβάλλον έρχεται σε έντονη αντίθεση με το παραδοσιακό οικιακό περιβάλλον, αναδεικνύοντας την πολιτισμική σύγκρουση μεταξύ του δυτικού εκσυγχρονισμού και της ινδικής παράδοσης.
«Η Μεγάλη Πόλη» εξερευνά με αριστοτεχνικό τρόπο τις οικονομικές αλλαγές, τους εξελισσόμενους ρόλους των φύλων, και τις πολιτικές προεκτάσεις στην Ινδία της δεκαετίας του 1960. Αυτά τα διαχρονικά θέματα καθιστούν την ταινία ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα, εξασφαλίζοντας ότι παραμένει ένα κλασικό έργο του ινδικού κινηματογράφου που πρέπει να παρακολουθήσει κανείς. Όπως αναφέρει και ο Ιάπωνας δημιουργός Ακίρα Κουροσάβα: «Αν δεν έχεις δει το σινεμά του Ρέι, είναι σαν να υπάρχεις στον κόσμο χωρίς να έχεις δει τον ήλιο ή το φεγγάρι».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σατγιαζίτ Ράι: Ο Ινδός σκηνοθέτης που ο Σκορσέζε συνέκρινε με τον Φελίνι, OLAFAQ, διαθέσιμο εδώ
- The Apu Trilogy, Ebert R.. διαθέσιμο εδώ
- Πέρασμα στην Ινδία με την ματιά του Σατγιαζίτ Ρέι, Ταινιοθήκη της Ελλάδος, διαθέσιμο εδώ
- Γιούτα: Το άγνωστο φυτό που κατέκτησε τη διακόσμηση!, yfasmatakides. διαθέσιμο εδώ
- Καλκούτα, Βικιπαίδεια, διαθέσιμο εδώ
