Της Χαράς Γρίβα,
Ο 20ός αιώνας ήταν μια περίοδος βαθιών αλλαγών, που σημαδεύτηκε από τη διάλυση αυτοκρατοριών και την ανάδυση νέων εθνών. Αυτή η διαδικασία, γνωστή ως αποαποικιοποίηση, μεταμόρφωσε το παγκόσμιο πολιτικό τοπίο, επηρεάζοντας εκατομμύρια ανθρώπους και αναδιαμορφώνοντας τις διεθνείς σχέσεις. Η αποαποικιοποίηση αναφέρεται στη διαδικασία με την οποία οι αποικίες απέκτησαν ανεξαρτησία από τους αποικιοκράτες ηγεμόνες τους, οδηγώντας στο τέλος του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού και στη γέννηση κυρίαρχων κρατών.
Η εποχή του ιμπεριαλισμού
Οι ρίζες της αποαποικιοποίησης μπορούν να εντοπιστούν στην Εποχή του Ιμπεριαλισμού, η οποία ξεκίνησε στα τέλη του 15ου αιώνα και κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, με γνώμονα τα οικονομικά συμφέροντα, το εθνικό κύρος και την αίσθηση της πολιτιστικής υπεροχής, δημιούργησαν τεράστιες αυτοκρατορίες σε ολόκληρη την Αφρική, την Ασία και την Αμερική. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, χώρες όπως η Βρετανία, η Γαλλία, το Βέλγιο και οι Κάτω Χώρες έλεγχαν μεγάλες εκτάσεις του κόσμου.
Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η Κοινωνία των Εθνών
Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918) άλλαξε σημαντικά την πολιτική δυναμική της εποχής. Ο πόλεμος αποδυνάμωσε πολλές ευρωπαϊκές δυνάμεις και κατέδειξε τις καταστροφικές δυνατότητες των εθνικιστικών και αυτοκρατορικών φιλοδοξιών. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών το 1919 και η ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών σηματοδότησαν τις πρώτες προσπάθειες αντιμετώπισης του ζητήματος της αποικιοκρατίας. Το σύστημα εντολών της Κοινωνίας των Εθνών είχε ως στόχο να προετοιμάσει τα πρώην γερμανικά και οθωμανικά εδάφη για αυτοδιοίκηση, αν και στην πράξη αυτό σήμαινε συχνά τη συνέχιση του ευρωπαϊκού ελέγχου υπό διαφορετικό προσωπείο.
Μεσοπόλεμος και άνοδος του εθνικισμού
Η περίοδος του μεσοπολέμου είδε την άνοδο των εθνικιστικών κινημάτων σε πολλές αποικίες. Ηγέτες όπως ο Μαχάτμα Γκάντι στην Ινδία, ο Χο Τσι Μινχ στο Βιετνάμ και ο Κουάμε Νκρούμα στη Γκάνα άρχισαν να αμφισβητούν την αποικιακή κυριαρχία, υποστηρίζοντας την αυτοδιάθεση και την ανεξαρτησία. Τα κινήματα αυτά τροφοδοτήθηκαν από έναν συνδυασμό παραγόντων, όπως η οικονομική εκμετάλλευση, η πολιτιστική καταπίεση και ο αντίκτυπος παγκόσμιων γεγονότων όπως η Μεγάλη Ύφεση.
Ο αντίκτυπος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1939-1945) αποτέλεσε καταλύτη για την αποαποικιοποίηση. Ο πόλεμος κατέστρεψε τις ευρωπαϊκές οικονομίες και υπονόμευσε το ηθικό και πολιτικό κύρος των αποικιοκρατικών δυνάμεων. Οι αποικιοκρατούμενοι λαοί, πολλοί από τους οποίους είχαν πολεμήσει στο πλευρό των αποικιοκρατών τους, άρχισαν να απαιτούν τις ίδιες ελευθερίες και τα ίδια δικαιώματα για τα οποία είχαν πολεμήσει. Ο Χάρτης του Ατλαντικού, που υπογράφηκε το 1941 από τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Φραγκλίνο Ρούσβελτ και τον πρωθυπουργό του Ηνωμένου Βασιλείου Ουίνστον Τσόρτσιλ, τόνισε το δικαίωμα όλων των λαών στην αυτοδιάθεση, δημιουργώντας ένα προηγούμενο για τη μεταπολεμική αποαποικιοποίηση.
Ο ρόλος των Ηνωμένων Εθνών
Η ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) το 1945 παρείχε μια νέα πλατφόρμα για τα αντιαποικιακά κινήματα. Ο Καταστατικός Χάρτης του ΟΗΕ περιλάμβανε τη δέσμευση για την αρχή της αυτοδιάθεσης και ο οργανισμός έγινε ένα φόρουμ όπου τα πρόσφατα ανεξάρτητα έθνη μπορούσαν να εκφράσουν τις προσδοκίες και τα παράπονά τους. Η υιοθέτηση από τη Γενική Συνέλευση της Διακήρυξης για τη χορήγηση ανεξαρτησίας στις αποικιοκρατικές χώρες και τους αποικιοκρατικούς λαούς το 1960 νομιμοποίησε περαιτέρω τη διαδικασία αποαποικιοποίησης.
Βασικά γεγονότα και διαδικασίες της αποαποικιοποίησης
Ινδία και Πακιστάν
Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην αποαποικιοποίηση της Ασίας ήταν ο διαμελισμός της Βρετανικής Ινδίας το 1947. Μετά από δεκαετίες αγώνα με επικεφαλής προσωπικότητες όπως ο Γκάντι και ο Τζαβαχαρλάλ Νεχρού, η Ινδία απέκτησε την ανεξαρτησία της από τη βρετανική κυριαρχία. Η υποήπειρος χωρίστηκε σε δύο έθνη: την κυρίως ινδουιστική Ινδία και το κυρίως μουσουλμανικό Πακιστάν. Ο διαχωρισμός οδήγησε σε εκτεταμένη βία και μαζικές μεταναστεύσεις, με εκατομμύρια ανθρώπους να διασχίζουν τα σύνορα για να ενταχθούν στο έθνος που επέλεξαν.
Νοτιοανατολική Ασία
Στη Νοτιοανατολική Ασία, η διαδικασία αποαποικιοποίησης σημαδεύτηκε από συγκρούσεις και διαπραγματεύσεις. Η Ινδονησία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από τις Κάτω Χώρες το 1945, οδηγώντας σε έναν τετραετή αγώνα πριν από την ολλανδική αναγνώριση το 1949. Το Βιετνάμ, υπό την ηγεσία του Χο Τσι Μινχ, κήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Γαλλία το 1945, αλλά χρειάστηκε μια παρατεταμένη και αιματηρή σύγκρουση (ο Πρώτος Πόλεμος της Ινδοκίνας) μέχρι την ήττα των Γάλλων στο Ντιεν Μπιεν Φου το 1954 για να αποκτήσει η χώρα μερική ανεξαρτησία, την οποία ακολούθησε η πλήρης ενοποίηση μετά τον Πόλεμο του Βιετνάμ.
Αφρική
Βόρεια Αφρική
Η αποαποικιοποίηση της Βόρειας Αφρικής χαρακτηρίστηκε από βίαιους και μη βίαιους αγώνες. Η Αίγυπτος, υπό την ηγεσία του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, έθεσε ουσιαστικά τέρμα στη βρετανική επιρροή μέσω της επανάστασης του 1952. Στην Αλγερία, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN) διεξήγαγε έναν βίαιο πόλεμο ανεξαρτησίας κατά της γαλλικής αποικιοκρατίας από το 1954 έως το 1962, με αποκορύφωμα την ανεξαρτησία της Αλγερίας.
Υποσαχάρια Αφρική
Η υποσαχάρια Αφρική γνώρισε ένα κύμα αποαποικιοποίησης στις δεκαετίες του 1950 και 1960. Η Γκάνα, υπό την ηγεσία του Kwame Nkrumah, έγινε η πρώτη υποσαχάρια αφρικανική χώρα που απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1957. Η διαδικασία σε άλλες περιοχές διέφερε- ορισμένες χώρες, όπως η Νιγηρία και η Κένυα, βίωσαν σχετικά ειρηνικές μεταβάσεις, ενώ άλλες, όπως το Κονγκό και η Αγκόλα, αντιμετώπισαν βίαιες συγκρούσεις και εμφύλιους πολέμους. Η αποαποικιοποίηση της Νότιας Αφρικής ήταν παρατεταμένη, με χώρες όπως η Ζιμπάμπουε (πρώην Ροδεσία) και η Ναμίμπια να αποκτούν ανεξαρτησία μόλις τη δεκαετία του 1980 και του 1990, αντίστοιχα.
Η Μέση Ανατολή
Η αποαποικιοποίηση της Μέσης Ανατολής επηρεάστηκε τόσο από την περιφερειακή όσο και από τη διεθνή δυναμική. Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησε στη δημιουργία νέων κρατών υπό βρετανική και γαλλική εντολή. Οι εντολές αυτές απέκτησαν τελικά ανεξαρτησία, με τη Συρία και τον Λίβανο να ανεξαρτητοποιούνται τη δεκαετία του 1940 και την Ιορδανία και το Ισραήλ να ακολουθούν. Η ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση, ωστόσο, παραμένει ένα άλυτο ζήτημα που προέρχεται από αυτή την περίοδο.
Καραϊβική και Λατινική Αμερική
Η διαδικασία αποαποικιοποίησης στην Καραϊβική και τη Λατινική Αμερική διέφερε. Πολλά εδάφη απέκτησαν ανεξαρτησία από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις στις αρχές του 19ου αιώνα. Ωστόσο, ορισμένα έθνη της Καραϊβικής, όπως η Τζαμάικα και το Τρινιντάντ και Τομπάγκο, πέτυχαν την ανεξαρτησία τους από τη βρετανική αποικιοκρατία τη δεκαετία του 1960. Η διαδικασία ήταν γενικά ειρηνική, αν και περιλάμβανε σημαντική πολιτική και οικονομική αναδιάρθρωση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ηλίας Λεκκάκος (2020), Αποαποικιοποίηση: Αίτια, διαδικασία, συνέπειες, διαθέσιμο εδώ.
- Matthew Quest (2022), Χειραφέτηση, Δημοκρατία, Αποαποικιοποίηση, εκδ: Αυτολεξεί
- Αποαποικιοποίηση και «Τρίτος Κόσμος», edromos.gr, διαθέσιμο εδώ.
