Του Δημήτρη Κυριάζη,
Αλέξης Ζορμπάς. Εμβληματική φυσιογνωμία και χαρακτήρας που στιγμάτισε τον Νίκο Καζαντζάκη. Μια περσόνα, ένας συμβολισμός που έχει εμπνεύσει πολύ κόσμο και έχει δεχθεί πολλές ερμηνείες ως μια ακέραιη σταθερά στην οποία κάνουμε επίκληση όταν αναφερόμαστε στον όρο ζωή και επιχειρούμε να τον περιγράψουμε. Πολλοί από εμάς έχουν σχηματίσει μια εικόνα στο μυαλό τους έχοντας τον Ζορμπά για πορτρέτο. Το Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά δεν είναι απλώς ένα βιβλίο προς τιμήν του, αλλά ένα έργο που καθιστά διαφανή και έκδηλη την ερμηνεία του ίδιου του Καζαντζάκη για τη ζωή, την ερμηνεία της δικής του ζωής.
Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Ο Ζορμπάς μ΄ έμαθε να αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο». Δεν αποτελεί τίποτα λιγότερο από την προσωποποίηση της ζωής για τον ίδιο, της ικανοποίησης αυτής της επιτακτικότατης για τον καθένα ανάγκης. Η προσωποποίηση του αντισυμβατισμού και της αχαλίνωτης ελευθερίας. Αυτός ο χαρακτήρας, ο αυθόρμητος και διαχυτικός, γοητεύει τον συγγραφέα, ο οποίος έρχεται να καλύψει τα κενά των ανησυχιών του μέσα από την πολύ ιδιαίτερη σχέση τους.
Πάνω στις πολυάριθμες ερμηνείες –αλλά και κριτικές– που έχει δεχθεί αυτός ο καζαντζακικός χαρακτήρας, θα προσθέσω και εγώ τη δική μου. Το θέλγητρο του Ζορμπά πάνω στον Καζαντζάκη οφείλεται αρχικά στο ότι τον φέρνει σε μια κατάσταση ισορροπίας. Τον προσγειώνει στην πραγματικότητα με τρόπο ωμό και κυνικό· του διδάσκει εμπράκτως πως η ζωή ξεφεύγει κατά πολύ από τους περιορισμούς, τους ενδοιασμούς, τις δεύτερες σκέψεις. Ξεφεύγει, δηλαδή, από τις περιορισμένες αναγνώσεις των βιβλίων, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται την εμπειρική πραγματικότητα.
Ακριβώς σε αυτό το σημείο βρίσκεται και η αιτία της σαγήνης του Αλέξη σε έναν Νίκο που αρνείται να πάρει το ρίσκο της ζωής. Μαζί του ανακαλύπτει τον άλλο κόσμο: τον εμπειρικό, τον παρορμητικό, τον αυθεντικό, μακριά από κάθε είδους νόρμα και περιορισμούς. Έναν κόσμο της στιγμής και του θάρρους, και όχι αυτόν του φοβισμένου και διστακτικού ανθρώπου. Ενός ανθρώπου ελεύθερου, εξωστρεφή και δυναμικού, που αρπάζει τη ζωή από τα μαλλιά με σθένος.
Ένας διανοούμενος που αναζητά απαντήσεις σε προβληματισμούς και υπαρξιακές ανησυχίες διαβάζοντας, καλλιεργώντας το πνεύμα και τον λόγο του, πειραματιζόμενος με διάφορα δόγματα, ιδέες και θεωρίες. Ο ίδιος άνθρωπος κλονίζεται όταν συναντά τον Ζορμπά, διαπιστώνοντας πόσο εύθραυστο είναι το σύστημα αξιών που έχει διαμορφώσει, ώστε να καταλήξει σε μια άλλη ανάγνωση του κόσμου. Ανοίγεται ένα νέο δόγμα, ένας νέος δρόμος. Εκείνος της στιγμιαίας απόλαυσης και του αιώνιου χρόνου που τον βλέπει ανεπαίσθητα να κυλά και να ξετυλίγεται μέσα από τις συζητήσεις τους, μπροστά στα μάτια του! Σε τελική ανάλυση, η ζωή δίνει τις απαντήσεις που ψάχνει για την ίδια.
Ο Ζορμπάς ήταν ό,τι χρειαζόταν για να συμπληρωθεί το παζλ των ερωτημάτων και να ισορροπήσει ο συγγραφέας. Βρίσκει αυτόν τον τρόπο για να μεταπηδήσει επιτέλους από τη θεωρία στην πράξη. Ο χαρακτήρας του βιβλίου, επομένως, δεν πρεσβεύει μονάχα αυτήν την πράξη, δηλαδή τον αυθορμητισμό, τον ρεαλισμό, το συναίσθημα. Συμβολίζει, επίσης, τη διατήρηση της ψυχικής ανησυχίας σε σταθερά επίπεδα. Την ισορροπία εκείνη που εξυπηρετεί την ανάγκη εύρεσης απαντήσεων σε αναπάντητα ερωτήματα, την αρετή που τιθασεύει τους ακόρεστους προβληματισμούς της καρδιάς και του μυαλού. Συνεπώς, ο Ζορμπάς δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τον Καζαντζάκη.
Τους δύο αυτούς χαρακτήρες πρέπει να τους συγκεράσουμε, να τους «παντρέψουμε» αν θέλουμε να βρούμε τον «Ζορμπά». Να συμφιλιώσουμε την πράξη με τη θεωρία, προκειμένου να συμφιλιώσουμε τις διαφορετικές πτυχές του εαυτού μας που συντελούν, εντέλει, τον ίδιο τον άνθρωπο. Όλες αυτές οι αρετές, οι όψεις και τα διαφορετικά συναισθήματα είναι αυτά που μας συγκροτούν.
Επομένως, δεν χρειάζεται να αναζητούμε τον Ζορμπά του Καζαντζάκη, γιατί πολύ απλά για κάποιους ο «Ζορμπάς» τους είναι ο ίδιος ο «Καζαντζάκης». Κάποιοι για να καλύψουν τα δικά τους κενά χρειάζονται έναν φορμαλισμό, μια ρουτίνα, έναν αναστοχασμό, ή ένα δόγμα, ώστε να βρουν ένα αφήγημα στην εμπειρία και την πράξη τους. Το ζητούμενο είναι να επιδιώκουμε να βρεθούμε σε καταστάσεις που μας οδηγούν στα δικά μας σημεία ισορροπίας.
Ο καθρέφτης μένει πάντα σταθερός, στο ίδιο σημείο, εμείς απλώς κοιτάμε τους εαυτούς μας από διαφορετικές γωνίες. Ας ψάξει, λοιπόν, ο καθένας τον «Ζορμπά» του. Ας αναζητήσει να βρει ο καθένας μας σε ποιο σημείο ακριβώς σταματά να γέρνει η ζυγαριά του…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Νίκος Καζαντζάκης, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, 2013 Εκδόσεις ΕΘΝΟΣ, Αθήνα
