Atropa belladonna: Το μυστικό ελιξίριο ομορφιάς της Κλεοπάτρας και οι θεραπευτικές του χρήσεις

Της Μαρίας Σαράφη,

Πριν κάποια χρόνια, το 1831, ο φαρμακοποιός Heinrich F. G. απομόνωσε από τις ρίζες του φυτού Atropa Belladonna την ατροπίνη, μία ουσία της οποίας η θεραπευτικές ιδιότητες ήταν ήδη γνωστές. Οι αρχαίοι Ινδουιστές έκαιγαν τα φύλλα του φυτού και εισέπνεαν τον καπνό για να θεραπεύσουν το άσθμα. Η βασίλισσα της Αιγύπτου, η Κλεοπάτρα, χρησιμοποιούσε εκχυλίσματα που περιείχαν την ουσία σαν σταγόνες για τα μάτια, ώστε να διαστέλλει τις κόρες των ματιών της και να δείχνει πιο ελκυστική. Το ίδιο φαίνεται πως εφάρμοζαν οι γυναίκες στην Ιταλία κατά την περίοδο της  Αναγέννησης.

Η μυδρίαση και η δράση της ατροπίνης

Το φαινόμενο διαστολής της κόρης, ή αλλιώς μυδρίαση, έπειτα από μελέτες διαπιστώθηκε πως οφείλεται στη χαλάρωση του σφιγκτηριακού μυός της ίριδας κατά τη δέσμευση της ατροπίνης στον μουσκαρινικό υποδοχέα Μ3, όπου συνδέεται και η ακετυλοχολίνη, σε συνδυασμό με την αντίθετη δράση του διαστολέα μυός. Η ατροπίνη ανήκει στα αλκαλοειδή τροπανίου, μία κατηγορία ουσιών που βρίσκονται σε αρκετά φυτά, και αποτελεί το ρακεμικό μείγμα της D- και L- υοσκυαμίνης. Αποτελεί έναν μη ειδικό αναστρέψιμο ανταγωνιστή των μουσκαρινικών υποδοχέων, οι οποίοι ανταποκρίνονται στον νευροδιαβιβαστή ακετυλοχολίνη (χολινεργικός αγωνιστής των υποδοχέων αυτών) και παίζουν σημαντικό ρόλο στη σωστή λειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος. Οι χολινεργικοί ανταγωνιστές μουσκαρινικών υποδοχέων αναστέλλουν τις δράσεις του παρασυμπαθητικού συστήματος, ενώ αφήνουν ανεμπόδιστες τις δράσεις του συμπαθητικού.

Συγκεκριμένα, η ατροπίνη εμφανίζει υψηλή συγγένεια με τους μουσκαρινικούς υποδοχείς (πρωτείνες), δεσμεύεται συναγωνιστικά σε αυτούς και αποτρέπει τη δέσμευση ακετυλοχολίνης. Τα νευροεκτελεστικά όργανα έχουν ποικίλη ευαισθησία στην ουσία:

• Οφθαλμός: αποκλείει τη μουσκαρινική δραστηριότητα στον οφθαλμό, προκαλώντας μυδρίαση, μη απόκριση στο φως και κυκλοπληγία (αδυναμία προσαρμογής στην κοντινή όραση).
• Γαστρεντερικό: το ενεργό ισομερές L-υοσκυαμίνη δρα ως αντισπασμωδικό, μειώνοντας τη δραστηριότητα του γαστρεντερικού σωλήνα.
• Καρδιαγγειακό: χαμηλές δόσεις μειώνουν τον καρδιακό παλμό, εξαιτίας αποκλεισμού των Μ₁ υποδοχέων στους ανασταλτικούς προσυναπτικούς νευρώνες και επακόλουθη αύξηση της απελευθέρωσης ακετυλοχολίνης. Υψηλές δόσεις προκαλούν σταδιακή αύξηση του καρδιακού παλμού, αναστέλλοντας τους Μ₂ υποδοχείς στον φλεβόκομβο.
• Εκκριτικοί αδένες: αποκλείει μουσκαρινικούς υποδοχείς στους σιελογόνους, τους ιδρωτοποιούς και τους δακρυικούς αδένες, επιφέροντας ξηρότητα στις αντίστοιχες περιοχές.

Θεραπευτικές χρήσεις

• Οφθαλμολογική: προκαλεί παρατεταμένη μυδρίαση (7-14 ημέρες), δρώντας ως αντιμουσκαρινικός παράγοντας και κυκλοπληγία, η οποία σύμφωνα με σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα φαίνεται πως συμβάλλει στη θεραπεία της μυωπίας κυρίως σε παιδιά.
• Γαστρεντερική: χαλαρώνει τη γαστρεντερική οδό, δρώντας ως αντισπασμωδικός παράγοντας.
• Καρδιαγγειακή: ενέσιμη ατροπίνη για θεραπεία βραδυκαρδίας.
• Αντιεκκριτική: εμποδίζει εκκρίσεις στην ανώτερη και κατώτερη αναπνευστική οδό πριν από κάποια χειρουργική επέμβαση.
• Αντίδοτο για τους χολινεργικούς αγωνιστές: ενέσιμη χορήγησή της σε μεγάλες δόσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα σε περιπτώσεις δηλητηρίασης από οργανοφωσφορικά (εντομοκτόνα), από υπερβολική δόση αναστολέων χολινεστεράσης που χρησιμοποιούνται σε κλινική πράξη (φυσιστιγμίνη), καθώς και από μανιτάρια που περιέχουν χολινεργικές ουσίες.

Ανεπιθύμητες ενέργειες

Η ατροπίνη είναι μια ουσία που απορροφάται εύκολα, μεταβολίζεται μερικώς από το ήπαρ, αποβάλλεται κυρίως στα ούρα, και έχει χρόνο ημίσειας ζωής (ο χρόνος που χρειάζεται για να αποβληθεί από τον οργανισμό το 50% της ποσότητας της ουσίας) περίπου 4 ώρες. Ανάλογα τη δόση της, μπορεί να προκαλέσει ξηροστομία, θόλωση της όρασης, ταχυκαρδία, κατακράτηση ούρων και δυσκοιλιότητα. Επίσης, μπορεί να επιδράσει στο κεντρικό νευρικό σύστημα επιφέροντας υπερκινητικότητα, ανησυχία, σύγχυση, παραισθήσεις, τα οποία ενδεχομένως να οδηγήσουν σε κατάθλιψη, κατάρρευση του του κυκλοφορικού και του αναπνευστικού συστήματος και θάνατο. Για την αντιμετώπιση της τοξικότητας από την ατροπίνη μπορεί να χορηγηθούν χαμηλές δόσεις αναστολέων χολινεστεράσης, όπως η φυσοστιγμίνη.

Είναι πραγματικά συναρπαστικό το γεγονός ότι το «ελιξίριο ομορφιάς» της βασίλισσας της Αιγύπτου αποτελεί σήμερα ένα πολύ σημαντικό φάρμακο για την ιατρική, και κυρίως για την οφθαλμολογία. Είναι ένα φάρμακο που αδιαμφησβήτητα χρήζει περαιτέρω μελέτης. Ερευνητικές προσπάθειες πραγματοποιούνται με σκοπό τον προσδιορισμό των επιδράσεων της ατροπίνης στους διαφορετικούς ιστούς των ματιών, ώστε να γίνει κατανοητός ο τρόπος δράσης της στην αντιμετώπιση της μυωπίας, μιας ασθένειας που ταλαιπωρεί χιλιάδες ανθρώπους. Με τη βοήθεια και της συνθετικής βιολογίας εξετάζονται βιώσιμες και αξιόπιστες μέθοδοι παραγωγής αλκαλοειδών για να χρησιμοποιηθούν στην ιατρική με μεγάλο όφελος στην υγεία του ανθρώπου, αλλά και των ζώων.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• «Φαρμακολογία», Karen Whalen etal, 7^η έκδοση Lippincott, Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε.. Αθήνα. 2023.
• “Eye diseases: When the solution comes from plant alkaloids”, Theme E-Journals-planta medica,  διαθέσιμο εδώ