Της Δέσποινας Κερασιώτη,
«Εσύ όμως, Νάρκισσε, πώς θα μπορέσεις ποτέ να πεθάνεις; Eσύ δε γνωρίζεις μητέρα. Πώς μπορούμε να αγαπήσουμε χωρίς μια μητέρα; Χωρίς μητέρα, δεν μπορούμε να πεθάνουμε».
Κάπως έτσι τελειώνει το βαθυστόχαστο «μυθιστόρημα διάπλασης» (Bildungsroman) με τίτλο Νάρκισσος και Χρυσόστομος του βραβευμένου με Νομπέλ Λογοτεχνίας Γερμανού λογοτέχνη Έρμαν Έσε (1946). Και αυτό καθόλου τυχαία, αν αναλογιστεί κανείς ότι προτεινόμενος τίτλος του εν λόγω μυθιστορήματος ήταν αρχικά «Η αναζήτηση της μητρότητας». Πρόκειται για ένα έργο στο οποίο, όπως θα δούμε, η αναζήτηση της αρχέγονης μητρότητας μετουσιώνεται σε μεταφυσική αγωνία για να συνδεθεί με την τέχνη, την αγάπη και τελικά, τον θάνατο.
Στο βιβλίο αυτό —το οποίο παρεμπιπτόντως αποτελεί μία από τις όψιμες δημιουργίες του Έσε— ξετυλίγεται η όμορφη ιστορία μιας βαθιάς φιλίας δύο νεαρών σε βάθος χρόνου. Όλα ξεκινούν όταν ο Νάρκισσος, ένας χαρισματικός βοηθός διδασκαλίας και, δόκιμος ακόμη, μοναχός στο αββαείο του Μάριαμπρον, συναντά τον Χρυσόστομο, έναν νεοφερμένο μαθητή που ενδιαφέρεται να σπουδάσει εκεί και να λάβει και αυτός το σχήμα του μοναχού. Οι χαρακτήρες τους —σκόπιμα— αντιθετικοί μα και συμπληρωματικοί συνάμα: ο μεν Νάρκισσος ενσαρκώνει τον κόσμο της λογικότητας, της διανόησης και της χρηστότητας ζώντας «ολομόναχος μέσα στην όμορφη ψυχή του, κλειστός κι αδιαπέραστος», ο δε Χρυσόστομος αντιπροσωπεύει τον κόσμο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, των αισθήσεων, της επιθυμίας και της διαρκούς αναζήτησης, παραμένοντας «ανοιχτός και φωτοβόλος σαν λουλούδι».
Όλα θα αρχίσουν να παίρνουν τον δρόμο τους, όταν ο ανατόμος Νάρκισσος κοιτάζοντας βαθιά στην ψυχή του φίλου του, τον βοηθήσει να καταλάβει ότι η ζωή του μοναστηριού δεν είναι το κατάλληλο περιβάλλον για εκείνον ώστε να ανθίσει, όπως τον είχε πείσει αρχικά ο πατέρας του. Ο τελευταίος είχε καλλιεργήσει στον γιο του την πεποίθηση ότι μόνο μέσω του ασκητισμού και της μοναστικής ζωής θα μπορέσει να εξιλεωθεί για τις αμαρτίες της μητέρας του. Έτσι, μόλις ο Χρυσόστομος συνειδητοποιήσει τα λεγόμενα του Νάρκισσου, θα αρχίσει γι’ αυτόν ένα ατελεύτητο ταξίδι περιπετειών, εξερεύνησης της ζωής, του έρωτα, των απολαύσεων και της τέχνης μέσω της γλυπτικής, που θα τον οδηγήσει στην αυτοανακάλυψη και πάλι πίσω στην αγκαλιά του αγαπημένου του φίλου, όπου και θα αφήσει την τελευταία του πνοή.
Για να εμβαθύνει κανείς στην ανάγνωση αυτού του έργου, θα ήταν ίσως βοηθητικό να αναζητήσει μερικά από τα μοτίβα που κατευθύνουν την αφήγησή του Έσε και αποτελούν πηγή έμπνευσης στα περισσότερα έργα του. Καταρχάς, η συμπληρωματικότητα των δύο χαρακτήρων του έργου γύρω από τους οποίους ξετυλίγεται η αφήγηση, όπως και η σχέση του καθενός με τα δίπολα καλό–κακό, ζωή–θάνατος, χαρά–λύπη, στοχαστικότητα–ονειροπόληση, αρσενικό–θηλυκό παραπέμπουν στη νιτσεική σύνθεση του απολλώνιου και του διονυσιακού πνεύματος και της ενότητας των αντιθέτων. Ειδικότερα, η ανθρώπινη ζωή και τέχνη απαιτούν τόσο την απολλώνια τάξη όσο και τη διονυσιακή ενέργεια: η λογική και η έκσταση, η αρμονία και η τρέλα, η τάξη και η χάος, συνυπάρχουν και συνθέτουν την πλήρη εικόνα της ανθρώπινης εμπειρίας. Έτσι, η υπερβολική τάξη μπορεί να οδηγήσει σε στασιμότητα και μονομέρεια (Νάρκισσος), ενώ η ισορροπία αυτών των δυνάμεων είναι που δημιουργεί τελικά πλούσιες και πλήρεις εμπειρίες, κάτι που επιτυγχάνει ο Χρυσόστομος στο τέλος της ζωής του, ικανοποιώντας το προσωπικό αίτημα της αυτοπραγμάτωσης και της ολοκλήρωσης.
Επιπλέον, ο Έσε εμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από τα αρχέτυπα του Γιουνγκ: ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ την άνιμα και τον εαυτό. Η άνιμα ανταποκρίνεται στην εικόνα του αιώνιου θηλυκού μέσα στο ασυνείδητο του άντρα και κατ’ επέκταση, αντικατοπτρίζει τη φύση των σχέσεων που αυτός δημιουργεί με μια γυναίκα. Όσον αφορά το αρχέτυπο του εαυτού, —ή, όπως το θέτει ο ίδιος ο Γιουνγκ εναλλακτικά, τη διαδικασία της εξατομίκευσης— αυτό αντιπροσωπεύει την ολότητα, τη μέγιστη έκφραση του ανθρώπινου όντος και αποτελεί κάτι κοντινό στο τελευταίο βήμα της διαδικασίας της εξέλιξης του ανθρώπου. Έτσι, λοιπόν, με την επιστροφή του στο Μάριαμπρον, ο Χρυσόστομος συνειδητοποιεί ότι ο θάνατος, που ουσιαστικά ολοκληρώνει τον κύκλο της εξατομίκευσης, είναι κάτι που πρέπει να αναζητήσει ο καθένας από εμάς, ενεργοποιώντας και ανασύροντας στην επιφάνεια και τις θηλυκές πλευρές του εαυτού του. Διαφορετικά, δεν μπορεί να υπάρξει ολοκλήρωση.
Συνοψίζοντας, πρόκειται για ένα κλασικό έργο με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης και έντονα στοιχεία ρομαντισμού, όπως η εξιδανίκευση της φύσης, η έμφαση στην ατομική αναζήτηση, η εξερεύνηση του υποσυνείδητου και η αντίθεση με τις κοινωνικές συμβάσεις. Τέλος, όπως πολύ εύστοχα συμπεραίνει ο Τουχόλσκι, «η διεισδυτική γραφή του Έσε έχει τη δυνατότητα να επιτυγχάνει κάτι μοναδικό: δεν καταγράφει απλώς μια καλοκαιρινή βραδιά, ένα απολαυστικό μπάνιο στη θάλασσα ή τη σωματική κούραση μετά από πολύωρη και κοπιαστική δουλειά⋅ αυτό το κάνουν κι άλλοι. Εκείνος έχει τη δυνατότητα να μας κάνει να αισθανθούμε, στην ψυχή και στο σώμα μας, τη δροσιά της εσπέρας, την επαφή με το νερό, την κούραση που απλώνεται στα μέλη». Και είναι στ’ αλήθεια αυτό που πιστεύω ότι θα σας κάνει να τον διαβάζετε ξανά και ξανά!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νάρκισσος και Χρυσόστομος, literariness.org, διαθέσιμο εδώ.
- Νάρκισσος και Χρυσόστομος, enotes.com, διαθέσιμο εδώ.
