Του Γιάννη Δράμαλη,
Το Ποινικό Δίκαιο στην Ελλάδα, αλλά ίσως και στις περισσότερες χώρες του Δυτικού κόσμου, θα χαρακτηριζόταν ως ένας νομικός κλάδος που περιλαμβάνει πολλές εγγυήσεις και αρχές που διασφαλίζουν την διατήρηση των δικαιωμάτων των ανθρώπων, όπως η αρχή του τεκμηρίου αθωότητας και η αρχή της αναλογικότητας στο Ποινικό Δίκαιο. Οι περισσότεροι θεωρητικοί θα έλεγαν πως αυτό συμβαίνει επειδή το Ποινικό Δίκαιο παρεμβαίνει στις ζωές των ανθρώπων με τρόπο δραστικό, σε σημείο που μπορεί να τους παραβιάσει τα δικαιώματα. Πολλοί επιμένουν ακόμα και στην στενή γραμματική ερμηνεία του προς αποφυγή καταπάτησης δικαιωμάτων.
Στην ουσία του εξάλλου, το Ποινικό Δίκαιο είναι δίκαιο της Πολιτείας, παρουσιάζει τους τρόπους με τους οποίους αυτή θα απαντήσει σε συμπεριφορές που η κοινωνία θεωρεί κατακριτέες (αντικοινωνικές) και θα τις τιμωρήσει. Φυσικά, πλέον, σκοπός του Ποινικού Δικαίου δεν είναι η εκδίκηση, η τιμωρία του δράστη, αλλά η απονομή της δικαιοσύνης μέσα από την ανεύρεση της αλήθειας. Και στις εξελιγμένες δυτικές δημοκρατίες, επειδή έγινε κατανοητό, ότι η αναζήτηση της αλήθειας πολλές φορές δεν είναι ειρηνική, και επειδή αναδείχθηκε η ανάγκη σεβασμού στην αξία του ανθρώπου, έχουν διαμορφωθεί θεωρίες περί αυστηρών ορίων, εντός των οποίων λειτουργεί το ποινικό δίκαιο.
Στο παρελθόν δε θα ήταν καν σημείο αμφιβολίας το εάν έπρεπε να φυλακιστεί κάποιος άδικα, να βασανιστεί ή να παραβιαστεί η ιδιωτικότητά του. Τότε δεν αποτελούσε επίσης η αναζήτηση της αλήθειας τον στόχο του Ποινικού Δικαίου και οι ηγεμόνες δρούσαν είτε για να εξυπηρετήσουν προσωπικούς σκοπούς, (π.χ. οι Προγραφές του Σύλλα) ή για να κατευνάσουν τον λαό, (π.χ. διώξεις Εβραίων μετά από φυσικές καταστροφές σε όλη την Ευρώπη). Πράγματι, στο παρελθόν, στην προσπάθεια απονομής της δικαιοσύνης συχνά δε δεχόταν μόνο ο δράστης τον καταναγκασμό και τη βία, αλλά συμπαρασύρονταν και πολλοί άλλοι: Φίλοι, οικογένεια, συμπατριώτες. Εφιάλτης για τη νομική θεωρία του σήμερα, μιας και καταπατώνταν δικαιώματα ατόμων καταρχήν άσχετων με την υπόθεση. Αυτό το μοντέλο της «συλλογικής ευθύνης» ωστόσο, ήταν το κυρίαρχο στο μακρινό παρελθόν και η ανάλυσή του θα εξυπηρετούσε την ανάδειξη της σημασίας του μοντέλου «ατομικής ευθύνης» που ισχύει σήμερα.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα «συλλογικής ευθύνης» που παρουσιάζεται συχνά στην νομική θεωρία είναι η μοίρα του γένους των Αλκμαιωνιδών. Αξίζει να σημειωθεί, ότι στην αρχαιότητα ίσχυε η συλλογική ευθύνη του γένους ή της οικογένειας για οποιαδήποτε πράξη ενός των μελών, θετική ή αρνητική και ο θεσμός γνωστός σήμερα ως «βεντέτα» κυριαρχούσε στις κοινωνίες. Οι πράξεις μάλιστα δε θεωρούνταν νόμιμες ή παράνομες, αλλά ζημιογόνες ή ευνοϊκές προς τον έναν ή τον άλλον.
Σε ό,τι αφορά τους Αλκμαιωνίδες αντίστοιχα, στην Αθήνα του 7ου π.Χ. αιώνα δε βασίλευε το πολίτευμα της Δημοκρατίας, για το οποίο αυτή θα έμενε γνωστή στην ιστορία, αλλά τότε την εξουσία την είχε μία αριστοκρατική τάξη. Οι αριστοκράτες, οργανωμένοι κατά γένη, κατείχαν όλες τις θέσεις εξουσίας, απένειμαν δικαιοσύνη μόνοι τους και δημιουργούσαν νόμους χωρίς έγνοιες για το λαό, τηρώντας δογματικά κανόνες εθιμικούς, των γενών, περασμένους για πολλά χρόνια από τη μία γενιά στην άλλη. Κάποια στιγμή, όπως σε πολλές ελληνικές πόλεις της εποχής, άρχισε να δημιουργείται ένα κοινωνικό και πολιτικό ρεύμα, που ωθούσε το λαό να δώσει εξουσίες σε ανθρώπους που υπόσχονταν την απομάκρυνση των αριστοκρατών και την εγκαθίδρυση μιας νέας τάξης. Οι περισσότεροι από αυτούς όμως εγκαθίδρυαν Τυραννίδα μετά την ανάδειξή τους, εξουσιάζοντας με αυταρχικό τρόπο.
Την ίδια αλλαγή πολιτεύματος επιχείρησε να πραγματοποιήσει και στην Αθήνα ο Κύλων το 632 ή 636 π.Χ, ο οποίος με τους συντρόφους του ανέβηκε στην Ακρόπολη και ζήτησε εξέγερση από το λαό. Προς έκπληξή του ωστόσο, το εγχείρημά του βρήκε ελάχιστη απήχηση και ο Μεγακλής, εξέχων Αθηναίος πολιτικός του γένους των Αλκμαιωνιδών, τότε ο κύριος (επώνυμος) από τους δέκα Αθηναίους άρχοντες, εισέβαλε στην Ακρόπολη και έβαλε τέλος στο πραξικόπημα, σκοτώνοντας τον Κύλωνα. Το σημαντικό σε όλα αυτά ήταν, ότι ο Κύλων, για να απευθύνει τις παρακλήσεις του στο λαό, είχε καταφύγει σε ναούς της Ακρόπολης μαζί με τους συντρόφους του, απολαμβάνοντας έτσι ιερό άσυλο. Ο Μεγακλής αγνόησε παντελώς το άσυλο αυτό, παραβιάζοντάς το και έτσι σκοτώνοντας τον Κύλωνα. Η εξέγερση και η ανατροπή του πολιτεύματος είχε αποφευχθεί, για την παραδοσιακή και συντηρητική αριστοκρατία όμως, ένα τέτοιο παράπτωμα δεν μπορούσε να μείνει ατιμώρητο.
Έτσι, ο Μεγακλής, μαζί με όλο του το γένος, καταδικάστηκαν με την ποινή της «ατιμίας», συμβολική ποινή για αυτούς μεν, προκαλούσε την καταφρόνηση της κοινωνίας δε και θα τους συνόδευε για γενιές. Αξιοσημείωτο είναι πως ο Μεγακλής ενήργησε για να σωθεί το γένος του και οι λοιποί αριστοκράτες, οι οποίοι πιθανώς να καταδικάζονταν σε θάνατο με την επικράτηση του Κύλωνα και ότι οι συγγενείς του τιμωρήθηκαν για κάτι που δεν έκαναν.
Όλα αυτά θα αλλάξουν λίγο αργότερα, όταν ο νομοθέτης Δράκων θα καθιερώσει θεσμικά την ατομική ευθύνη. Ειδικότερα, άνοιξε ο τελευταίος το δρόμο για την απαλοιφή του κριτηρίου του γενεαλογικού δέντρου και αναζήτησε για πρώτη φορά την πρόθεση του δράστη, έτσι ώστε ο φόνος να μην είναι ίδιος με τη δολοφονία. Η βαρύτητα της ποινής επίσης θα ήταν ανάλογη με τη σοβαρότητα της υπόθεσης και της πρόθεσης του δράστη, ενώ το δικαίωμα κίνησης δίωξης θα αναγνωριζόταν στο εκάστοτε θύμα για να αναζητήσει αποζημίωση ή εκδίκηση. Οι μεταρρυθμίσεις του Δράκοντα εντοπίζονται μέχρι σήμερα όχι μόνο στη νομοθεσία, αλλά και στη φιλοσοφία του νόμου και αναδεικνύουν τη σημασία της έννοιας της ατομικής ευθύνης για την εξυπηρέτηση της διαφάνειας, της αξιοπιστίας, της ελευθερίας και της ίδιας της δικαιοσύνης.
Μάλιστα, έχει διαμορφωθεί και μία αντίστοιχη άποψη στη θεωρία του Ποινικού Δικαίου περί τούτου. Σύμφωνα με αυτήν, η κοινωνία και ο Νόμος δίνουν στους ανθρώπους νόμιμες οδούς για να κυνηγήσουν τους στόχους τους. Αντίθετα, μπορεί να υπάρχουν και άλλοι τρόποι επίτευξης ενός σκοπού, που να θεωρούνται όμως κατακριτέοι από την κοινωνία, με βάση τις κυρίαρχες αντιλήψεις και γι’ αυτό να χαρακτηρίζονται εκτός του νόμου, παράνομες.
Εάν κάποιος φυσικά επιλέξει να αποκλίνει από τον νόμιμο δρόμο και να ακολουθήσει τον παράνομο, θα έρθει αντιμέτωπος με το νόμο. Η επιλογή είναι δική του. Ο δράστης κρίνεται με βάση τις επιλογές, τις πράξεις και το σκοπό του και τιμωρείται στο μέτρο της ζημιάς που προκάλεσε, ενώ υπάρχει σεβασμός στα θεμελιώδη δικαιώματά του και κανείς άλλος πέρα από αυτόν δεν τιμωρείται, όποια σχέση και να έχει μαζί του, στο μέτρο που δεν έχει κάνει παράνομες επιλογές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- MICHEL HUMBERT, Πολιτικοί και Κοινωνικοί Θεσμοί της Αρχαιότητας, Μετάφραση: Ιωάννης Ε. Τζαμτζής, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2012.
- Ι. Μανωλεδάκης, Ποινικό δίκαιο, Επιτομή Γενικού Μέρους, Άρθρα 1-49 ΠΚ, Ζ’ Έκδοση, Πλήρως αναθεωρημένη με επιμέλεια των Μ. Καϊάφα – Γκμπαντί / Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005.
- Ατιμία, el.wikipedia.org. Διαθέσιμο εδώ.
- Αλκμεωνίδες, el.wikipedia.org. Διαθέσιμο εδώ.
- Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας, el.wikipedia.org. Διαθέσιμο εδώ.
- Draco (lawgiver), en.wikipedia.org. Διαθέσιμο εδώ.
