Της Αναστασίας Αποστολίδου,
Μια εκ των πιο ευρέως διαδεδομένων και εξαιρετικά ενδιαφερουσών φιλοσοφικών προσεγγίσεων αποτελεί το ρεύμα του υπαρξισμού. Ο υπαρξισμός, παρών σε όλο το καλλιτεχνικό φάσμα, από τους φιλοσοφικούς στοχασμούς και τη δοκιμιογραφία έως και το λογοτεχνικό και κινηματογραφικό πεδίο, επηρέασε βαθύτατα την εξέλιξη της φιλοσοφίας, αναφορικά με την ακόρεστη περιέργεια για αποσαφήνιση της ανθρώπινης ύπαρξης. Μολονότι η πολυπλοκότητα και η πολυδιάστατη δομή του δεν επιτρέπει τη διατύπωση ενός ευσύνοπτου, πλήρως συμπεριληπτικού ορισμού, εντούτοις υπάρχουν μερικά γενικά χαρακτηριστικά που διευκολύνουν την καλύτερη κατανόησή του.
Ως έννοια ο υπαρξισμός πρωτοεμφανίστηκε κατά τον 19ο αιώνα και εξαπλώθηκε τον 20ό, με κυρίαρχο εκπρόσωπο τον φιλόσοφο Jean Paul Sartre, αλλά και άλλους διανοούμενους, όπως η Simonne De Beauvoir, o Albert Camus, ο Fyodor Dostoyevsky κ.ά. Πεμπτουσία της υπαρξιστικής φιλοσοφίας αποτελεί η αντίληψη πως η ύπαρξη προηγείται της ουσίας («L’existence précède l’essence»), καθώς, όπως διατυπώνει ο Jean- Paul Sartre «ο άνθρωπος πρώτα υπάρχει, συναντά τον εαυτό του, αναδύεται μέσα στον κόσμο, και μετά ορίζει τον εαυτό του. Ο άνθρωπος, όπως τον συλλαμβάνει ο υπαρξιστής, είναι μη ορίσιμος, γιατί στην αρχή ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα». Η προαναφερθείσα υπαρξιστική οπτική αντιτίθεται εμφανώς σε αιτιοκρατικές και φυσιοκρατικές προσεγγίσεις του όντος και αποδίδει τη δημιουργία του νοήματος της ύπαρξης στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δράσεων, συμπεριφορών και επιλογών. Αυτή η πρόδηλα ανθρωποκεντρική αντίληψη συνδέεται άρρηκτα και με την πεποίθηση πως ο άνθρωπος επωφελείται ατέρμονης ελευθερίας, ένα επιχείρημα που αναλύεται διεξοδικά στη διάλεξη του Sartre το 1946, όπου και αναφέρεται ότι «Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Καταδικασμένος, γιατί δε δημιούργησε, δεν έπλασε μόνος του τον εαυτό του κι ωστόσο ταυτόχρονα ελεύθερος, γιατί από τη στιγμή που πετάχτηκε στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για ό,τι κάνει».
Αξιόλογες παραμέτρους του υπαρξισμού προσεγγίζει ο Albert Camus, ο οποίος, αν και αντιτάχθηκε στην ένταξή του στον κύκλο των υπαρξιστών, τείνει να θεωρείται ακόμη και σήμερα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα εφαρμογής των υπαρξιστικών ιδεών. Αναλυτικότερα, τα λογοτεχνικά κείμενα του Camus διακατέχονται από την αίσθηση απουσίας νοήματος στη ζωή και την απόπειρα επίτευξης ευδαιμονίας, επιχειρώντας την πάταξη της βαθύτερης ματαιότητας. Ενδεικτικά, στο μυθιστόρημα «Ο Ξένος», αποτυπώνονται υπαρξιστικά ζητήματα μέσω των αναφορών στις έννοιες της ελευθερίας, της αποξένωσης από το κοινωνικό σύνολο, της μοναξιάς και του παραλόγου της ανθρώπινης ύπαρξης. Μολαταύτα, ο υπαρξισμός δεν περιορίζεται αυστηρά σε μεμονωμένους όρους, αλλά εντοπίζεται και σε συνάρτηση με άλλες θεωρίες, όπως είναι το φεμινιστικό κίνημα. Η Simone de Beauvoir, Γαλλίδα φιλόσοφος και ακτιβίστρια, μελέτησε το ζητούμενο του αυτοκαθορισμού και της ατομικής ελευθερίας, επιτυγχάνοντας έναν συγκερασμό των φεμινιστικών θέσεων με την υπαρξιστική φιλοσοφία.
Στη ρωσική λογοτεχνία, στοιχεία υπαρξισμού ενυπάρχουν σε έργα τόσο του Fyodor Dostoyevsky όσο και του Leon Tolstoy, στα οποία παράλληλα με τον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό συντελείται δριμύτατη κριτική στην αστική κοινωνία της εποχής. Ειδικότερα, ο Dostoyevsky, στο μυθιστόρημά του «Σημειώσεις από το υπόγειο» σκιαγραφεί έναν χαρακτήρα με επίμονη ανάγκη για ελευθερία και αναδεικνύει πώς η ελεύθερη βούληση υπαγορεύει την ανθρώπινη δράση. Αντίστοιχα, στην νουβέλα του Tolstoy «Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς», η φαινομενικά επιτυχημένη ζωή που διάγει ο πρωταγωνιστής αποδεικνύεται εν τέλει ανούσια και ανωφελής και αποτελεί έναυσμα για τον χαρακτήρα να συλλογιστεί τη ματαιότητα της ύπαρξής του και στο πλαίσιο της σκέψης του θανάτου, καταλήγει πως η αντιμετώπιση και αποδοχή της θνητότητας είναι ο μοναδικός τρόπος εύρεσης του πραγματικού νοήματος στη ζωή. Τέλος, στο πεδίο του κινηματογράφου, καθόλου αμελητέα δεν κρίνονται παραδείγματα ταινιών που πραγματεύονται πυλώνες του υπαρξισμού, όπως η ταινία του Peter Weir «The Truman Show», στην οποία ο κεντρικός ήρωας, ζώντας ακούσια σε μια πλαστή, επιβεβλημένη εξωτερική πραγματικότητα, ακολουθεί μια πορεία αναζήτησης της ταυτότητάς του, της προσωπικής ελευθερίας και της ατομικότητας. Περαιτέρω, ο Ingmar Bergman, στην ταινία «The Seventh Seal», θέτει τον κεντρικό του ήρωα σε μια θέση αμφισβήτησης της ζωής και της πίστης του, ενώ έρχεται σε επαφή με μια προσωποποίηση του θανάτου, προσεγγίζοντας θεματικά το υπαρξιακό άγχος, αλλά και το προνόμιο της ελεύθερης βούλησης.
Καταληκτικά, θα παραθέσω ένα απόσπασμα από τη διάλεξη του Jean Paul Sartre για τον υπαρξισμό, στην οποία συνοψίζονται εύστοχα όσα αναλύθηκαν παραπάνω:
«Δεν είχα παρά μιαν απάντηση να του δώσω: είσαστε ελεύθερος, διαλέχτε μόνος σας, δηλαδή εφεύρετε. Καμιά γενική ηθική δεν μπορεί να υποδείξει τι πρέπει να γίνει: δεν υπάρχουν «σημάδια» στον κόσμο. Οι καθολικοί θα απαντήσουν: μα υπάρχουν «σημάδια». Ας το δεχθούμε· πάντως, εγώ διαλέγω το νόημα που θα τους δώσω».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός», Jean- Paul Sartre, Εκδόσεις Δώμα, Μάιος 2020
- «Ο Ξένος», Albert Camus, Εκδόσεις Καστανιώτης, Νοέμβριος 2010
- «Ο Θάνατος του Ιβάν Ίλιτς», Leon Tolstoy, Εκδόσεις Ροές, Ιανουάριος 2014
