Του Δημήτρη Μπουτσικάρη,
Ο Κ.Π. Καβάφης αποτελεί έναν από τους γνωστότερους Έλληνες ποιητές της σύγχρονης εποχής, αλλά και από τους πιο ιδιαίτερους λόγω της θεματολογίας του και του τρόπου γραφής του. Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 29 Απριλίου του 1863. Το φορτισμένο ιστορικά περιβάλλον της πατρίδας του θα τον οδηγήσει να δημιουργήσει μέσα από την πένα του γέφυρες ανάμεσα στο ένδοξο μακρινό παρελθόν της Ελληνιστικής και Βυζαντινής περιόδου και στο σύγχρονο κόσμο. Όμως, ο Κ.Π. Καβάφης δεν γράφει ποίηση ως ιστοριογράφος, αλλά παραθέτει ιστορικά γεγονότα, και κάποιες φορές φανταστικές καταστάσεις οι οποίες, όμως, βασίζονται σε κάποιο πεπραγμένο της εποχής αφήνοντας τους χαρακτήρες του να δράσουν και να αποκαλύψουν τα πάθη και τις αδυναμίες τους.
Ο ποιητής ενδιαφέρεται για την ανθρώπινη πλευρά των χαρακτήρων, για το πώς ζούσαν, για το τι είχαν ως στόχους, για το πως πλανεύτηκαν, για το πως αγαπούσαν. Η Αλεξάνδρεια και η Ελληνιστική Ανατολή είναι σχεδόν πάντα στο κέντρο του ενδιαφέροντος, αλλά ως θέατρο όπου μέσα παίζονται οι τραγωδίες του Αλεξανδρινού ποιητή. Και αυτές οι τραγωδίες είχαν και τους τραγικούς τους πρωταγωνιστές, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θα δουν το κόσμο τους να γκρεμίζεται. Επιπροσθέτως, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πολλοί από τους ήρωες τοποθετούνται σε μια περίοδο παρακμής λίγο πριν την κυριαρχία της Ρώμης στην Ανατολή ή λίγο πριν την αραβική κατάκτηση της Αλεξάνδρειας.
«Βασιλεύς Δημήτριος»
Γραμμένο το 1900 και δημοσιευμένο το 1906. Ο Κ.Π. Καβάφης αντλεί τις πληροφορίες του από τον Πλούταρχο. Το ποίημα αναφέρεται στο ιστορικό πρόσωπο του Δημητρίου Α’ (337 π.Χ. – 283 π.Χ.), γιο του Αντίγονου του Μονόφθαλμου (382 π.Χ.-301 π.Χ.). Ήταν γνωστός και με το προσωνύμιο «Πολιορκητής», λόγω της πολιορκίας της Ρόδου (305 π.Χ.) και ήταν ένας από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το περιστατικό που αναφέρεται έχει να κάνει με την αυτομόληση των στρατιωτών του Δημητρίου στο βασιλιά Πύρρο, κάτι το οποίο θα έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια της εξουσίας του. Η διήγηση του ποιήματος μάς περιγράφει έναν από τους πιο ισχυρούς άντρες στην Ανατολή να πετάει τα βασιλικά του ενδύματα και να συμπεριφέρεται σαν ένας άσημος άνθρωπος για να γλυτώσει. Όμως, ο Καβάφης θα δικαιολογήσει την πράξη του ως πράξη αξιοπρέπειας και όχι ολιγοψυχία («μεγάλην/είχε ψυχή»), θέλοντας να γλυτώσει την ντροπή της αιχμαλωσίας.
Πολύ σημαντική θέση στην αρχή του ποιήματος έχει και η παράθεση του χωρίου από τον Βίο Δημητρίου του Πλούταρχου. Η λέξη «υποκριτής» από το αρχαίο κείμενο θα αναπτυχθεί στους στ. 10-12 με σκοπό να αναδείξει την τραγικότητα και την ποιητικότητα του περιστατικού. Επίσης, για αυτό το χωρίο ο Καβάφης θα δεχτεί οξύτατη κριτική από το φιλολογικό περιοδικό Νουμάς για κακή μετάφραση του αρχαίου κειμένου. Παρ’ όλα αυτά ο Σεφέρης 40 χρόνια αργότερα θα σχολιάσει, γνωρίζοντας τη σημασία του συγκεκριμένου ποιήματος στο πώς εξελίχθηκε η καβαφική ποίηση, «Ο τόνος του, επιτέλους· πρώτη φορά».
«Αλεξανδρινοί Βασιλείς»
Γραμμένο στα 1912. Η ιστορία που παρουσιάζεται στο ποίημα αφορά την τελετή των «δωρεών» το 34 π. Χ. στην Αλεξάνδρεια, όπου η Κλεοπάτρα Ζ’ θα μοιράσει τίτλους βασιλείας στους διαδόχους της Πτολεμαϊκής Δυναστείας. Ο Αλέξανδρος, 6 ετών, θα οριστεί βασιλιάς της Αρμενίας, της Μηδίας και της Παρθίας (σημερινό Ιράν), ο Πτολεμαίος, 2 ετών, βασιλιάς της Κιλικίας, της Συρίας και της Φοινίκης, ενώ ο Καισαρίων, 14 ετών και γιος του Ιούλιου Καίσαρα, θα λάβει τον σημαντικότερο από όλους τους τίτλους, Βασιλέας των Βασιλέων. Στο ποίημα η όλη τελετή παρουσιάζεται με κάθε λαμπρότητα, όμως μεταφράζεται ανούσια και ψεύτικη. Τα εδάφη που μοιράστηκαν στους ανήλικους νέους βασιλείς, οι οποίοι δεν θα είχαν καν τη πραγματική εξουσία, είτε δεν είχαν κατακτηθεί (Μηδία, Παρθία) είτε ανήκαν στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία (Κιλικία, Συρία, Αρμενία, Φοινίκη) και υπό την κατοχή του εραστή της Κλεοπάτρας, Μάρκου Αντωνίου.
Όσο για τον Βασιλέα των Βασιλέων, ήταν μια ξεθωριασμένη αναφορά στο ένδοξο παρελθόν και τις καταβολές του Ελληνιστικού Κόσμου από τον Μέγα Αλέξανδρο, όμως σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ένας τέτοιος τίτλος στην ουσία σε έναν ανήλικο βασιλιά σε ένα παρηκμασμένο βασίλειο. Αλλά όλο το βάρος για την ευθύνη σε αυτή την φιέστα πέφτει στην ενορχηστρώτρια Κλεοπάτρα, όπου παρακινούμενη από πολιτικές φιλοδοξίες, την αναβίωση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και την επιβίωση από τα σύννεφα του Οκταβιανού στη Δύση θα οδηγηθεί σε κινήσεις εκτός πραγματικότητας όπως αυτή εδώ. Θεατές αυτής της τραγωδίας είναι οι κάτοικοι της πολυεθνικής Αλεξάνδρειας, όπου ήταν αδιάφοροι προς την κατάσταση και κατανοούσαν «τί κούφια λόγια ἤσανε αὐτές ἡ βασιλεῖες». Το τέλος θα γραφτεί 4 χρόνια αργότερα (30 π.Χ.) με την αυτοκτονία της Κλεοπάτρας, τη σφαγή του Καισαρίωνα από τους Ρωμαίους και την κατάληψη της Αλεξάνδρειας από αυτούς.
«Ένας γέρος»
Γραμμένο το 1894 και δημοσιευμένο το 1897. Από τα ποιήματα όπου τα γερατειά πιάνονται ως θέμα πρώτη φορά από έναν ποιητή που εξυμνεί τόσο εμφατικά τα ακριβώς αντίθετα, τον έρωτα και τη νεανικότητα. Η τραγικότητα του προσώπου φαίνεται στο γεγονός πως ο πρωταγωνιστής του ποιήματος συνειδητοποιεί λίγο πριν το τέλος της ζωής του, σε βαθιά γεράματα, πως δεν έζησε την ζωή του όπως έπρεπε και την άφησε να κυλίσει άσκοπα. Και καθώς ο Καβάφης μάς σπρώχνει όλο και πιο βαθιά στους αναλογισμούς και τις μετάνοιες του γέρου, αυτός θα «σβήσει» και θα μας αφήσει με μια γεύση, αριστοτεχνικά καβαφική, ότι ακόμα και τα τελευταία λεπτά της ζωής του τα σπατάλησε χωρίς να κάνει κάτι για να «ζήσει». Η μετάνοια για τα όσα δεν έπραξε κανείς και όχι για αυτά που έπραξε, θα φανεί μέσα στο ποίημα στο «Και συλλογιέται η Φρόνησις πώς τον εγέλα· και πώς την εμπιστεύονταν πάντα —τί τρέλα!—» και θα παρατηρήσουμε το γκρέμισμα των ιδανικών του γέρου και της ήττας του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη (2003)
- Κ. Π. Καβάφης, Ποιήματα, εισαγωγή-σχόλια Δημήτρης Ελευθεράκης, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη (2010)
