Της Ιωάννας Αναστασίου,
Στην καθημερινότητά του, ο άνθρωπος έρχεται διαρκώς σε επαφή με μία πληθώρα χημικών ουσιών που είναι δυνητικά βλαβερές για την υγεία του. Όπως κάθε οργανικό σύστημα, έτσι και το ενδοκρινικό είναι δυνατό να επηρεαστεί από ουσίες που είναι γνωστές ως ενδοκρινικοί διαταράκτες. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, οι ενδοκρινικοί διαταράκτες είναι «εξωγενείς ουσίες ή μείγματα που μεταβάλλουν τις λειτουργίες του ενδοκρινικού συστήματος και συνεπώς προκαλούν αρνητικές επιπτώσεις σε έναν άθικτο οργανισμό, στους απογόνους του ή σε (υπο)πληθυσμούς».
Το ενδοκρινικό σύστημα είναι επιφορτισμένο με την πολύ σημαντική ιδιότητα να παράγει ορμόνες, ουσίες που είναι υπεύθυνες για τη μεταγωγή σημάτων από κύτταρο σε κύτταρο. Καθίσταται φανερό ότι, μεταξύ άλλων, διαδραματίζει κεντρικό ρόλο και στην αναπαραγωγή, η οποία ρυθμίζεται στενά από τον άξονα υποθάλαμος–υπόφυση–γονάδες. Τι συμβαίνει, όμως, όταν στον άξονα αυτό παρεμβαίνουν οι ενδοκρινικοί διαταράκτες και ποιοί είναι αυτοί;
Τρεις είναι οι κύριοι τρόποι με τους οποίους οι ενδοκρινικοί διαταράκτες διαταράσσουν την ορμονική ομοιοστασία: είτε μιμούνται τη λειτουργία μιας ορμόνης που παράγεται φυσιολογικά από τον οργανισμό, είτε μπλοκάρουν τους υποδοχείς στα κύτταρα–δέκτες ενός σήματος, είτε εμποδίζουν την παραγωγή κάποιας ορμόνης. Στην πρώτη περίπτωση, η ικανότητα μιας ξενοβιοτικής ουσίας να μιμείται τη λειτουργία μιας φυσιολογικής ορμόνης είναι άμεση απόρροια της δομικής τους ομοιότητας. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο το γεγονός ότι το αναπαραγωγικό επηρεάζεται περισσότερο από κάθε άλλο σύστημα. Αυτό συμβαίνει γιατί η πλειονότητα των ενδοκρινικών διαταρακτών έχουν παρόμοια δομή με τις ορμόνες του φύλου.
Η τεστοστερόνη είναι απαραίτητη τόσο για την ανδρική όσο και για τη γυναικεία αναπαραγωγή. Απορρύθμιση των ανδρογόνων στις γυναίκες έχει ως αποτέλεσμα πολυκυστικές ωοθήκες, που σχετίζονται με στειρότητα, παχυσαρκία, αντίσταση στην ινσουλίνη και άλλες διαταραχές, ενώ η έκθεση σε ανδρογόνα συνδέεται και με καρκίνο του μαστού και των ωοθηκών. Στους άνδρες, τα ανδρογόνα έχουν συνδεθεί με την ανάπτυξη και την εξέλιξη του καρκίνου του προστάτη. Κλασσικό παράδειγμα ενδοκρινικού διαταράκτη αποτελεί η δισφαινόλη-Α (BPA), που χρησιμοποιείται στα πλαστικά. Αν και αυτή η ουσία είναι συνθετικό ανάλογο των οιστρογόνων, σε μεγάλες συγκεντρώσεις συνδέεται στον υποδοχέα των ανδρογόνων, ο οποίος καθίσταται ισχυρός μεταγραφικός παράγοντας και ρυθμίζει την έκφραση πολλών γονιδίων, συμπεριλαμβανομένων αυτών που καθορίζουν την ανάπτυξη και επιβίωση των κυττάρων του προστάτη. Τις τελευταίες δεκαετίες, έρευνες έχουν δείξει παγκόσμια μόλυνση του νερού και του εδάφους από αγωνιστές και ανταγωνιστές ανδρογόνων.
Όσον αφορά τα οιστρογόνα, η παρουσία ουσιών στο περιβάλλον που μιμούνται τη δράση τους και συνδέονται στους υποδοχείς των οιστρογόνων είναι γνωστή εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα. Για παράδειγμα, κτηνοτρόφοι είχαν παρατηρήσει ότι πολλά ζώα που ακολουθούσαν διατροφή πλούσια σε τριφύλλι παρουσίαζαν αναπαραγωγικές διαταραχές. Τελικά, πράγματι αποδείχθηκε ότι κάποια είδη τριφυλλιού περιείχαν υψηλές ποσότητες ουσιών που ενεργοποιούν οιστρογόνα. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ένα ξενοοιστρογόνο που μιμείται τα ενδογενή οιστρογόνα είναι η δισφαινόλη-Α (BPA). Άλλος σημαντικός ενδοκρινικός διαταράκτης είναι οι φθαλικές ενώσεις, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην παρασκευή του PVC και μπορούν να διαχυθούν από το πλαστικό, μολύνοντας έτσι το νερό, διάφορες τροφές, το έδαφος και τον αέρα. Ορισμένες από αυτές τις φθαλικές ενώσεις έχουν χαρακτηρισθεί τοξικές, επειδή μπορούν να προκαλέσουν στειρότητα στις γυναίκες.
Στους ενδοκρινικούς διαταράκτες ανήκουν και πολλά φυτοφάρμακα (οργανοφωσφορικά και οργανοχλωριωμένα), το γνωστότερο εκ των οποίων είναι το DDT (διχλωροδιφαινυλτριχλωροαιθάνιο). Η ουσία αυτή αποτελεί ανθεκτικό ρύπο καθώς, αν και η χρήση της καταργήθηκε τη δεκαετία του 1970, άνθρωποι παγκοσμίως εξακολουθούν να είναι εκτεθειμένοι. Το DDT δρα ως ανταγωνιστής σε πολλούς υποδοχείς ορμονών, όπως ο υποδοχέας ανδρογόνων. Μία ακόμα ειδική κατηγορία ενδοκρινικών διαταρακτών είναι ορισμένα μέταλλα που αλληλεπιδρούν με υποδοχείς στεροειδών (κυρίως υποδοχείς οιστρογόνων), όπως το χρώμιο, το βάριο, το κάδμιο, ενώ οιστρογονική δράση παρουσιάζουν και κάποια απαραίτητα ιχνοστοιχεία (χαλκός και ψευδάργυρος).
Οι ενδοκρινικοί διαταράκτες, λοιπόν, είναι χημικές ουσίες που επεμβαίνουν στη φυσιολογική λειτουργία των ορμονών και εντοπίζονται στα οικοσυστήματα, όπου καταλήγουν μέσω διαφορετικών οδών (μέσω απόρριψης λυμάτων, άμεσης απορροής από αστικές και γεωργικές περιοχές, κ.α.). Κάποιες ουσίες, μάλιστα, εμφανίζουν τάση βιοσυσσώρευσης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το DDT να παρουσιάζει αύξηση στην τροφική αλυσίδα. Το αναπαραγωγικό σύστημα επηρεάζεται ιδιαίτερα από τους ενδοκρινικούς διαταράκτες, κυρίως εξαιτίας της δομικής ομοιότητάς τους με τις ενδογενείς στεροειδείς ορμόνες του φύλου, με τις επιπτώσεις της απορρύθμισης αυτών των ορμονών να κυμαίνονται από ήπιες δυσλειτουργίες έως στειρότητα και καρκίνο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Endocrine Disruptors of Sex Hormone Activities, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- The role of endocrine disruptors in female infertility, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Endocrine Disruptors in Water and Their Effects on the Reproductive System, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
