Του Στέργιου Παπαστεργίου,
Την ώρα που η παγκόσμια ματιά είναι στραμμένη στο Παλαιστινιακό ζήτημα, μία άλλη διαμάχη σιγοβράζει στην εβραϊκή κοινωνία. Αν και το Ισραήλ αποτελείται κατά μεγάλη πλειονότητα από εβραίους, αυτοί δεν είναι ομοιογενείς όσον αφορά την αφοσίωσή τους στην εβραϊκή θρησκεία. Οι περισσότεροι (σχεδόν 50%) αυτοπροσδιορίζονται ως κοσμικοί (secular), αποκαλώντας τον εαυτό τους πρώτα Ισραηλίτη και δευτερευόντως εβραίο. Αυτή η μερίδα του πληθυσμού θεωρεί πως τον πρώτο λόγο έχουν οι δημοκρατικές αρχές και θεσμοί και δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις επιταγές του Εβραϊκού Νόμου.
Στο άλλο άκρο αυτής της κλίμακας θρησκευτικότητας βρίσκονται οι λεγόμενοι Υπερορθόδοξοι Εβραίοι ή αλλιώς Χαρεντίμ, που στα εβραϊκά μεταφράζεται ως «αυτοί που τρέμουν ενώπιον του Θεού». Σήμερα, οι Χαρεντίμ αποτελούν το 14% του πληθυσμού, ωστόσο παρουσιάζουν εκρηκτική δημογραφική ανάπτυξη. Μέχρι το 2065, ένας στους τρεις ισραηλινούς θα μπορούσε να είναι Χαρεντί, μια εξέλιξη που όπως θα δούμε παρακάτω, συνεπάγεται δυναμικές αλλαγές στην ισραηλινή κοινωνία.
Η ιδεολογία των Χαρεντίμ προέκυψε ως απάντηση στον Εβραϊκό Διαφωτισμό (Haskalah) και την επακόλουθη εκκοσμίκευση και μεταρρύθμιση ανάμεσα στους Εβραίους της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης κατά τον 19ο-20ό αιώνα. Οι Χαρεντίμ πίστευαν πως τα κινήματα αυτά θα οδηγούσαν στον αφανισμό των Εβραίων αφού είναι αντίθετα με τον Εβραϊκό Νόμο και καταδίκαζαν την ιδέα δημιουργίας ενός εβραϊκού κράτους. Μέχρι και σήμερα, ο δισχιλιετής αυτός Νόμος είναι αυτός που καθορίζει όλο το φάσμα της ζωής των Υπερορθοδόξων, από κοινοτικά μέχρι και προσωπικά ζητήματα. Αυτή είναι στην ουσία και όλη η φιλοσοφία ζωής τους, αφού πιστεύουν πως «το νέο απαγορεύεται». Η στάση τους αυτή τους έχει οδηγήσει σε ενός είδους πολιτιστική περιχαράκωση, καθώς αποφεύγουν τις επαφές με την κοσμική κοινωνία, θεωρώντας την επικίνδυνη για τον τρόπο ζωής και την ταυτότητά τους. Βέβαια, η πλειονότητά τους πλέον αποδέχεται την ύπαρξη του Ισραηλινού κράτους, απλώς δεν βλέπουν καμία θρησκευτική σημασία σε αυτό.
Η επιθυμία για απομόνωση και οι πρακτικές που χρησιμοποιούν για να την εκπληρώσουν, δημιουργούν εντάσεις στην ισραηλινή κοινωνία σε σημείο που η διαμάχη μεταξύ Χαρεντίμ και κοσμικών να θεωρείται ως η δεύτερη μεγαλύτερη μετά από αυτήν με τους Άραβες. Οι έρευνες αποκαλύπτουν μια αυξανόμενη δυσαρέσκεια των κοσμικών, οι οποίοι θεωρούν τους Υπερορθόδοξους ως βάρος για το κράτος και ως κίνδυνο για τον κοσμικό χαρακτήρα του. Οι κατηγορίες τους στρέφονται κυρίως στα προνόμια που απολαμβάνουν οι Χαρεντίμ, οι οποίοι φαίνεται να έχουν ειδική μεταχείριση από το κράτος σε μια σειρά ζητημάτων.
Λίγο πριν την ίδρυση του Ισραήλ, η Σιωνιστική ηγεσία ήρθε σε μια ανεπίσημη συμφωνία με τους Χαρεντίμ προκειμένου να εξασφαλίσει την απαιτούμενη στήριξη στα πρώτα βήματα του εβραϊκού κράτους. Η συμφωνία αυτή, γνωστή ως Συμφωνία του Status Quo, προέβλεπε μια προνομιακή θέση εντός του νέου κράτους για την υπερορθόδοξη κοινότητα και παραμένει σε ισχύ μέχρι και σήμερα. Αρχικά, η συμφωνία εγκαθίδρυε δύο ανταγωνιστικά μεταξύ τους νομικά συστήματα, ένα κοσμικό και ένα θρησκευτικό. Το θρησκευτικό νομικό σύστημα που κυριαρχείται από τους ραβίνους και βασίζει τις ετυμηγορίες του στον Εβραϊκό Νόμο, είναι αρμόδιο να αποφασίζει για το σύνολο των πολιτών του Ισραήλ πάνω σε προσωπικά ζητήματα, όπως ο γάμος, το διαζύγιο και το ποιος ορίζεται ως Εβραίος.
Το ζήτημα του ορισμού της εβραϊκότητας αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν αναλογιστούμε πως το Ισραήλ δεν αναγνωρίζει «ισραηλιτικό» έθνος, αλλά μόνον «εβραϊκό». Αυτή η ανάμειξη πολιτικής και θρησκευτικής ταυτότητας, και η αναγνώριση από το Ισραήλ μόνον της Ορθόδοξης μεταστροφής, που είναι μια πολύπλοκη και μακροχρόνια διαδικασία, δημιουργεί τριβές εντός του κράτους, θέτοντας πολλούς περιορισμούς. Ακόμη, δεδομένου ότι οι Χαρεντίμ βασίζουν την ιδέα της εβραϊκότητας στις ιερές γραφές τους, έχουν ως πρότυπό τους μιας ζωή που περιστρέφεται γύρω από τη μελέτη της Τορά. Έτσι, περίπου οι μισοί υπερορθόδοξοι άνδρες βρίσκονται εκτός της αγοράς εργασίας, ζώντας κάτω από τα όρια της φτώχιας και επιβιώνοντας χάρη σε επιδόματα που παρέχει το κράτος. Την κατάσταση αυτή σαφώς επιδεινώνει η ύπαρξη χωριστού εκπαιδευτικού συστήματος των Χαρεντίμ, που αν και χρηματοδοτείται από το κράτος και τυπικά υπόκειται σε έλεγχο από αυτό, σχεδόν δεν περιλαμβάνει κοσμικά μαθήματα, αλλά επικεντρώνεται στην ενστάλαξη θρησκευτικών αξιών.
Η ιδέα αυτή της εκπαίδευσης ως ιερής σφαίρας χωρίς εξωτερικές επιρροές, αντανακλά και τη γενικότερη περιχαράκωση των Χαρεντίμ, οι οποίοι επιλέγουν να εγκαθίστανται σε γειτονιές και πόλεις που σέβονται τους θρησκευτικούς κανόνες. Η «μάχη» του δημοσίου χώρου αφορά τη συμμόρφωση όλων των κατοίκων στις επιταγές της Τορά και την απόρριψη σύγχρονων πλευρών της ζωής όπως ο κινηματογράφος, ή το θέατρο. Η σεξουαλικότητα ελέγχεται αυστηρά, αλλά και οι επαφές μεταξύ ανδρών και γυναικών, καθώς αυτή θεωρείται ως η πιο θελκτική πλευρά της σύγχρονης ζωής που μπορεί να οδηγήσει στην αμαρτία. Επιπροσθέτως, οι Χαρεντίμ εξαιρούνται από την υποχρεωτική στράτευση στον ισραηλινό στρατό. Βασίζουν την άρνησή τους να υπηρετήσουν στην υποχρέωση της μελέτης της Τορά, αλλά κυρίως θεωρούν τον IDF (Israel Defense Forces) ως ένα μέσο κατήχησης του κράτους που στόχο έχει την εξάλειψη της ταυτότητάς τους.
Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς πώς η κοινότητα έχει διατηρήσει τα προνόμια αυτά παρά την αυξανόμενη δυσαρέσκεια των κοσμικών. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι Χαρεντίμ έχουν εμπλακεί προσεκτικά στην πολιτική καταλαμβάνοντας καίριες θέσεις στις κυβερνήσεις συνασπισμού. Το ισραηλινό εκλογικό σύστημα ευνοεί τα μικρά κόμματα, καθιστώντας τη συναίνεσή τους απαραίτητο στοιχείο για την πολιτική σταθερότητα. Οι Υπερορθόδοξοι πολιτικοί λοιπόν εκμεταλλεύονται αυτή την ιδιαιτερότητα, και μέσω των κοινοτικών τους κομμάτων αντιστέκονται σε φιλελεύθερες πολιτικές που συγκρούονται με τις αξίες τους. Συνήθως συμμαχούν στρατηγικά με πολιτικές δυνάμεις που μπορούν να εγγυηθούν τα προνόμιά τους, ασχέτως ιδεολογικής τοποθέτησης και ενθέτοντας έτσι όλο και περισσότερο την κοσμοθεωρία τους στη σύνθεση του κράτους.
Από την άλλη, αν και οι Υπερορθόδοξοι πληρούν τα κριτήρια για να χαρακτηριστούν ως φονταμενταλιστές, η πραγματικότητα φαίνεται να είναι πιο περίπλοκη. Η σύγκρουση μεταξύ του ιδεατού τρόπου ζωής και της φτώχειας που βιώνει η κοινότητα, έχει καταστήσει ορισμένα μέλη της πιο ανοιχτά σε νέα στοιχεία που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τη ζωή τους. Αυτή η αμφιθυμία γίνεται ορατή σε πεδία όπως είναι αυτό του ρόλου των γυναικών. Αν και παραδοσιακά οι υπερορθόδοξες γυναίκες ασχολούνται με την ανατροφή των παιδιών, αυτές αναγκάζονται να εργάζονται ώστε να παρέχουν τα απαραίτητα στα νοικοκυριά τους, την ώρα που οι σύζυγοί τους είναι άνεργοι με καθήκον την full-time μελέτη της Τορά.
Ένα άλλο παράδειγμα που δείχνει την αμφίσημη στάση των Χαρεντίμ είναι το παλαιστινιακό ζήτημα και η στάση τους απέναντι στη στρατιωτική θητεία. Οι Υπερορθόδοξοι παραδοσιακά ήταν πιο ανοιχτοί για την εξεύρεση ενός συμβιβασμού με τους Παλαιστίνιους, ωστόσο η επίθεση της Χαμάς τον περασμένο Οκτώβρη φαίνεται να έχει δράση ως καταλύτης που επιταχύνει την ένταξή τους στην ισραηλινή κοινωνία. Αν και η πλειονότητά τους εξακολουθεί να απορρίπτει την στράτευση, φαίνεται πως οι φόβοι μιας κοινής απειλής έχουν φέρει τις αντικρουόμενες τάσεις του εβραϊσμού ολοένα και πιο κοντά. Πλέον πολύ περισσότεροι βλέπουν θετικά την στράτευση και αντιλαμβάνονται πως έχουν ανάγκη την προστασία του IDF.
Η αυξανόμενη ενσωμάτωση των Χαρεντίμ στο κυρίαρχο κοινωνικό ρεύμα και σε έναν μοντέρνο στρατό όπως είναι αυτός του Ισραήλ, ενέχει περιπλοκότητες που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Εκούσια ή ακούσια, οι Χαρεντίμ επηρεάζουν τη σύνθεση του κράτους, αλλά και τα ήθη σε περιοχές όπου αποκτούν την πλειονότητα. Αν και η στάση τους σε μια σειρά από ζητήματα δεν είναι μονοσήμαντη, είναι δύσκολο να προβλεφτεί η συμπεριφορά τους, καθώς τάσεις εκσυγχρονισμού φαίνεται να συνυπάρχουν με τάσεις συντηρητικοποίησης. Πάντως, δεδομένης της δημογραφικής τους ανάπτυξης, αναμένεται να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο τα επόμενα χρόνια, ο οποίος ωστόσο θα εξαρτηθεί από τις πρακτικές που θα ακολουθήσουν και από την εξέλιξη του παλαιστινιακού ζητήματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Dödtmann E. (2022), Haredi Fundamentalism in the State of Israel: How the status quo between state and religion provides ground for a modern religious counter-collective, Zeitschrift für Religion, Gesellschaft und Politik
- Finkelmann, Y. (2014), The Ambivalent Haredi Jew, Israel Studies, Vol. 19, No. 2.
- Howson, L 2014, The Role of Ultra-Orthodox Political Parties in Israeli Democracy, PhD thesis, University of Liverpool.
