Του Γιώργου Τσίλλα,
Μετά από την Γερμανική επίθεση και μια σύντομη και αδύναμη αντίσταση του Γιουγκοσλαβικού στρατού, η Γιουγκοσλαβία κατακτήθηκε και διαμελίστηκε (Απρίλιος 1941). Ιδρύθηκε το Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος, και τα υπόλοιπα εδάφη της Γιουγκοσλαβίας μοιράστηκαν μεταξύ Γερμανών, Βουλγάρων, Ιταλών και Ούγγρων. Δύο ήταν οι κυρίες αντιστασιακές οργανώσεις, οι Τσέτνικς υπό τον Ντράζα Μιχαήλοβιτς και οι Κομμουνιστές Παρτιζάνοι υπό τον Γιοσίπ Μπροζ Τίτο. Το Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος, υπό τον Άντε Πάβελιτς, αρχηγού του κινήματος των Ουστάσι, επιθυμούσε την διατήρηση του νέου status quo.
Οι Μνήμες και οι ταυτότητες των λαών της Γιουγκοσλαβίας, σε σημαντικό βαθμό επηρεάστηκαν από τα γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έως τις ημέρες μας μνημονεύονται οι οργανώσεις που έλαβαν μέρος στα εδάφη της Γιουγκοσλαβίας εκείνη την χρονική περίοδο. Μετά από την επικράτηση των Παρτιζάνων του Τίτο και την ίδρυση της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, ιδρύθηκαν τα λεγόμενα Spomenik. Spomenik στην Σερβοκροάτικη γλώσσα σημαίνει μνημείο. Η ιδέα των Spomenik σχετίζεται με την επιθυμία της Γιουγκοσλαβικής ιθύνουσας τάξης, να ενώσει τους λαούς της Γιουγκοσλαβίας. Η ιδέα της αδελφότητας προωθήθηκε μέσω των μνημείων αυτών. Θύμιζε στους λαούς της Γιουγκοσλαβίας ότι στους παρτιζάνους οφείλουν την ελευθερία τους και καταδίκαζε τους συνεργάτες των κατακτητών. Μέσω των μνημείων αυτών, προσπάθησε η Γιουγκοσλαβική ηγετική τάξη να εξομαλύνει τις έριδες των λαών της και να αναδείξει τον Τίτο ως τον ηγέτη που θα γεφύρωνε τις διχαστικές μνήμες του παρελθόντος.
Με την διαταγή του Τίτο, δημιουργήθηκαν από τους αρχιτέκτονες του κράτους χιλιάδες τεράστια μνημεία, φτιαγμένα από ατσάλι, πέτρα και τσιμέντο. Έντονος είναι ο φουτουριστικός χαρακτήρας τους, καθώς επηρεάστηκαν από τα κινήματα του μοντερνισμού. Τα Spomenik υπάρχουν διάσπαρτα σε όλες τις πρώην Γιουγκοσλαβικές Δημοκρατίες. Μπορούν να βρεθούν κοντά στις ακτές, στα βουνά, στα δάση, στην ύπαιθρο και στις πόλεις. Η τοποθέτηση των μνημείων ήταν στρατηγική, τοποθετούνταν σε σημεία όπου έγιναν σημαντικές μάχες μεταξύ των Παρτιζάνων και των αντιπάλων τους, τοποθετούνταν επίσης κοντά σε πρώην στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έκαναν την εμφάνισή τους κυρίως τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Οι συχνότεροι επισκέπτες των μνημείων ήταν μαθητές, (έκαναν την επίσκεψή τους στο πλαίσιο της σχολικής εκδρομής) βετεράνοι της αντίστασης και εν ζωή συγγενείς των πεσόντων.
Μέχρι την διάλυση της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας τα μνημεία αυτά συντηρούνταν από το κράτος. Μετά, όμως, από τους πόλεμος της δεκαετίας του ΄90 πολλά είχαν καταστραφεί η αφεθεί στην τύχη τους. Ενώ, πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά καταστράφηκαν από τις ηγεσίες των νεοϊδρυθέντων κρατών, καθώς οι συμβολισμοί των Spomenik της παλαιότερης εποχής δεν ταίριαζαν με τα αφηγήματα των καινούριων εθνικών κρατών.
Ενδιαφέρουσα είναι η αντίδραση των πολιτών της Γιουγκοσλαβίας, όσον αφορά την ανέγερση των Spomenik. Αρκετοί πολίτες της χώρας δεν δέχτηκαν το σύνθημα της αδελφότητας και της ενότητας και επιθυμούσαν να διατηρήσουν την εθνική η θρησκευτική ταυτότητα τους. Έτσι, πολλοί απόγονοι των Τσέτνικ και των Ουστάσι δεν ενέκριναν την ανέγερση των μνημείων, καθώς θεωρούσαν ότι τάσσονταν κατά τους. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η αντίδραση των απογόνων των θυμάτων του πολέμου. Όταν τοποθετήθηκε στο πρώην στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Γιασένοβατς, ένα μνημείο που είχε το σχήμα ενός λουλουδιού, πολλοί αντέδρασαν, διότι το σχήμα του λουλουδιού θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως μνημείο συγχώρεσης. Καθώς είχε προηγηθεί η σφαγή χιλιάδων Σέρβων, Εβραίων και Ρομά κατά την διάρκεια του πολέμου, στο συγκεκριμένο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Πολλοί απόρησαν, «ποιοι είστε εσείς που θα συγχωρέσετε αυτούς τους δολοφόνους;», η «γιατί το συγκεκριμένο μνημείο δεν αναπαριστά τα εγκλήματα που έγιναν;». Πολλοί Σέρβοι τότε θεώρησαν πως ο κατασκευαστής του μνημείου ήταν προδότης και υποστηρικτής των Κροατών.
Το 1969 κυκλοφόρησε η Γιουγκοσλαβική ταινία «Η Μάχη του Ποταμού Νερέτβα», η πλοκή αφορούσε την γερμανική επίθεση έναντι των Παρτιζάνων του Τίτο τον Ιανουάριο του 1943 στην Δυτική Βοσνία, οι αντάρτες έχοντας χάσει κάθε ελπίδα θα προσπαθήσουν να περάσουν από την γέφυρα στον ποταμό Νερέτβα. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1973 θα κυκλοφορήσει μία ακόμη Γιουγκοσλαβική ταινία με τον τίτλο «Η Μάχη της Σουτιέσκα». Ουσιαστικά η ταινία αυτή ήταν η συνέχεια της προηγούμενης, καθώς αυτή την φορά οι παρτιζάνοι του Τίτο έχοντας υποχωρήσει στο Βόρειο Μαυροβούνιο, δέχονται ξανά μια γερμανική επίθεση. Στο τέλος θα πολεμήσουν οι δύο στρατοί στις πεδιάδες της Σουτιέσκα. Έντονο είναι το στοιχείο της προπαγάνδας και στα δύο έργα. Στις δύο ταινίες, οι παρτιζάνοι του Τίτο φαίνεται να έχουν κάποια ηθική υπέροχη, καθώς αρνούνται να εγκαταλείψουν τους τραυματίες και κάνουν ότι περνά από το χέρι τους, ώστε να καταφέρουν να βοηθήσουν τον απλό λαό. Οι Ουστάσι και οι Τσέτνικς παρουσιάζονται ως άξεστοι και πόλεμοχαρείς. Σκοπός των δύο έργων αυτών ήταν η επιδίωξη όσον ήταν δυνατόν, να προωθηθεί το ιδανικό της Αδελφότητας και της Ενότητας ανάμεσα στους λαούς της χώρας (πολιτική του Τίτο). Μετά το πέρας του πολέμου, την δεκαετία του ΄70 ιδρύθηκαν στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη 2 Spomenik, για να τιμήσουν την γενναιότητα των Παρτιζάνων. Ένα αφιερωμένο στη Μάχη του Ποταμού Νερέτβα και ένα αφιερωμένο στην Μάχη της Σουτιέσκα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σπυρίδων Σφέτας, «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΜΟΣ Β’», Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Βάνιας
