Ωδή στη χαρά: Η σημασία της ένατης συμφωνίας του Μπετόβεν

Του Φωκίωνα Δανηιλίδη,

Η Μπετόβεν παρέστησε την Ένατη Συμφωνία για πρώτη φορά στις 7 Μαΐου του 1824, στο αυτοκρατορικό θέατρο της Βιέννης. Όντας, πλέον, ολικά κουφός, χρειάστηκε να προετοιμαστεί για πολλά χρόνια προτού ολοκληρώσει το έργο του, ιδιαίτερα το τέταρτο μέρος του. Για πρώτη φορά στη ζωή του επικεντρώθηκε, κυρίως, στους στοίχους της σύνθεσής του και όχι στη μουσική, αφιερώνοντας ώρες επί ωρών σε αυτούς, ενώ σκεφτόταν πολύ προσεκτικά ποιες αποκλείσεις ήταν απαραίτητες να γίνουν από το πρωτότυπο κείμενο.

Η Ωδή στη Χαρά αποτελεί ποίημα του συγγραφέα Φρίντριχ Σίλλερ. Η επιλογή του για το τέταρτο μέρος της συμφωνίας από τον Μπετόβεν δεν ήταν τυχαία. Ο Σίλλερ ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τις ιδέας των Μασόνων και των Πεφωτισμένων και τα ρομαντικά στοιχεία του έργου, όπως η αδελφότητα και η λατρεία της φύσης έβρισκαν σύμφωνο τον συνθέτη, καθώς, είχε ασπαστεί και ο ίδιος παρόμοια πιστεύω εξαιτίας των εμπειριών και του δασκάλου του. Μία από τις βασικές αρχές του κινήματος του Ρομαντισμού συνιστά η ιδεολογία του ευγενούς αγρίου, σύμφωνα με την οποία, ο άνθρωπος βρίσκεται στην πιο αγνή του μορφή κοντά στη φύση και μακριά από τον τυραννικό πολιτισμό. Ο ίδιος ο Μπετόβεν εκφράζει τη λατρεία του για τη φύση σε επιστολές του, αναφερόμενος στο δάσος ως μία ανώτερη θεϊκή μορφή. Έτσι, σε προσωπική συνεργασία με τον ίδιο τον Σίλλερ, ξεκίνησε τη σύνθεση της τελευταίας του συμφωνίας, αποφασισμένος μην επιτρέψει στην κώφωσή του να τον εμποδίσει στη δημιουργία του αριστουργήματός του.

Η συμφωνία ξεκινάει απαλά, «ξυπνώντας» τις μελωδίες της με το παίξιμο των εγχόρδων. Θα λέγαμε, ότι θυμίζει, κατά κάποιον τρόπο, μία ορχήστρα που κουρδίζει τα όργανά της πριν ξεκινήσει να παίζει, ωστόσο ήδη μπορούμε να αισθανθούμε πως θα εξελιχθεί σε μία πολύ μεγαλύτερη. Πράγματι, μόλις κερδίσει το ενδιαφέρον του ακροατή, ο Μπετόβεν χρησιμοποιεί μουσική που συνήθως ακούγεται σε κηδείες. Το πρώτο μέρος είναι μία μεγάλη σονάτα με τριπλή φούγκα στην ανάπτυξή της, μία πολύ περίπλοκη και σαγηνευτική τεχνική της μουσικής. Το δεύτερο συνιστά ένα μεγάλο σκέρτσο, ένα μοντέλο που χρησιμοποιείται συνήθως για μουσική χορού που εξελίσσεται, όμως, σε μορφή παρόμοια με εκείνη μίας σονάτας. Η μελωδία του τρίτου είναι ιδιαίτερα αρμονική και κυλάει ομαλά, οδεύοντας στην αντιπαράθεσή της από το τέταρτο.

Το τελευταίο μέρος είναι η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση όπου χρησιμοποιήθηκε η ανθρώπινη μορφή σε μία συμφωνία. Τα πρώτα τρία αποτελούνται από αποκλειστικά ενόργανη μουσική και η χορωδία δεν ακούγεται μέχρι το τέταρτο, τραγουδώντας την Ωδή στη Χαρά. Ο Μπετόβεν δηλώνει πως είχε φτάσει τα όρια της ορχηστρικής μελωδίας και ότι για να τα υπερβεί στρέφεται στον λόγο. Το κεντρικό θέμα της επαναλαμβάνεται σε πολλές παραλλαγές και ύστερα αναπτύσσεται. Έπειτα, εισάγεται ένα δεύτερο μοτίβο που μετά συνδυάζεται με το πρώτο και η μουσική τελειώνει εκφράζοντας αισιοδοξία. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η Ωδή στη Χαρά δεν συνιστά ένα απλό μουσικό έργο, αλλά την έκφραση μίας φιλοσοφίας μέσω της μουσικής. Καλεί τους ανθρώπους να υπερβούν τους περιορισμούς τους, μέσω της αδελφότητας και της ευτυχίας. Ο συνθέτης, όπως είχε κάνει και στην πέμπτη του συμφωνία, ταξιδεύει τους ακροατές, εκφράζοντας αγωνία και καταδίκη στο πρώτος μέρος και στο τελευταίο με χαρά και θρίαμβο. Δηλώνει πως η πορεία αυτή θα οδηγήσει τον κόσμο στη νίκη, τόσο με τους στοίχους, όσο και με τη μελωδία που τους συνοδεύουν.

Μπορούμε, μάλιστα, να πούμε, ότι ο Μπετόβεν δεν αρκέστηκε στον ήχο για να περάσει το μήνυμά του στο κοινό και ότι αντιθέτως, η συνεργασία των οργάνων και των φωνητικών παρουσιάζουν στον ακροατή, τί μπορεί να επιτευχθεί, όταν οι άνθρωποι, αντί να συγκρούονται, συνεργάζονται για να δημιουργήσουν κάτι ανώτερο. Ο συνθέτης μας παρουσιάζει, αλλά, παράλληλα, μας επιτρέπει να βιώσουμε, το ουτοπικό του όραμα για μία ιδεατή κοινωνία, που χαρακτηρίζεται από ενότητα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Barry Cooper, Beethoven, Λονδίνο, εκδ. Oxford University Press, 2008, σελ.
• Maynard Solomon, Late Beethoven: Music, Thought, Imagination, Λονδίνο, εκδ. University of California Press,
• Theodore Albrecht, Beethoven’s Ninth Symphony: Rehearshing and Performing its 1824 premiere, Woodbridge, εκδ. The Boydell Press, 2024.
• William E. Caplin, Classical Form: A theory of formal functions for the instrumental music of Haydn, Mozart, and Beethoven, Νέα Υόρκη, εκδ. Oxford University Press,
• Jan Swafford, Beethoven: Anguish and Triumph, Βοστόνη, εκδ. Houghton Mifflin Harcourt, 2014.