Της Χριστίνας Μωραΐτη,
Πολλές φορές στην σύγχρονη κοινωνία, τα δικαστήρια των κρατών έρχονται αντιμέτωπα με την επίλυση ζητημάτων που εμπεριέχουν το στοιχείο της αλλοδαπότητας, ζητήματα δηλαδή όπου πέραν της ελληνικής, για παράδειγμα, έννομης τάξης, υπάρχουν και άλλες οι οποίες εν δυνάμει δύνανται να επιλύσουν την προς κρίση υπόθεση. Το εφαρμοστέο δίκαιο εντοπίζεται μέσα από πολλαπλά μεθοδολογικά στάδια, στα οποία η αρχή της αυτονομίας κυριαρχεί.
Σχέση κανόνων σύγκρουσης και αρχής της αυτονομίας
Ο πιο βασικός τρόπος επίλυσης των διεθνών ιδιωτικών έννομων σχέσεων είναι οι κανόνες σύγκρουσης. Οι κανόνες σύγκρουσης δεν είναι κανόνες ουσιαστικού δικαίου που υποδεικνύουν την ουσιαστική λύση που αρμόζει σε μια διαφορά με στοιχεία αλλοδαπότητας. Αντίθετα, είναι κανόνες «επιλογής μεταξύ κανόνων διαφορετικών έννομων τάξεων» που εν δυνάμει μπορούν να ρυθμίσουν την έννομη σχέση. Είναι, με λίγα λόγια, κανόνες που οδηγούν στην επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου μέσω ενός συνδέσμου προς την ρυθμιστέα σχέση (π.χ. η ιθαγένεια). Αυτός ο ανταγωνισμός όμως μεταξύ των δυνητικά εφαρμοστέων δικαίων επιλύεται μέσω της αρχής της αυτονομίας, όταν τα μέρη έχουν εκ των προτέρων επιλέξει το εφαρμοστέο δίκαιο.
Σχέση κανόνων σύγκρουσης και ιδιωτικής αυτονομίας
Παρόλα αυτά, τόσο η αρχή της εγγύτητας όσο και οι ίδιοι οι κανόνες σύγκρουσης φαίνεται πως σιγά-σιγά υποχωρούν στον χώρο του ιδ.δ.δ. μπροστά στην αρχή της αυτονομίας, η οποία τους ανταγωνίζεται. Αναφορικά με την σχέση των κανόνων συγκρούσεων με την αρχή της αυτονομίας, χρειάζεται να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα: Αρχικά, οι δύο αυτές έννοιες του ιδ.δ.δ. διαφέρουν εντόνως κατά το γεγονός ότι, ενώ οι κανόνες σύγκρουσης λειτουργούν κυρίως εντοπιστικά, η αρχή της αυτονομίας, αντίθετα, λειτουργεί ρυθμιστικά. Ενώ, δηλαδή, οι κανόνες σύγκρουσης στοχεύουν στο να εντοπίσουν το ρυθμιστέο δίκαιο, η αυτονομία της βούλησης, αποσκοπεί στο να ορίσει το ρυθμιστέο δίκαιο (ρυθμιστική λειτουργία έναντι της λειτουργίας εντοπισμού).
Επιπλέον, ενώ οι κανόνες σύγκρουσης δύνανται να εισάγουν ενδοτικό δίκαιο, η αυτονομία της βούλησης, δεν πρέπει να θεωρείται ως τέτοιο. Αν και συχνά συγχεόμενες, αυτονομία της βουλήσεως και ενδοτικό δίκαιο είναι δύο διαφορετικές έννοιες. Το ενδοτικό δίκαιο αφορά την ιδιωτική ρύθμιση μιας καταστάσεως βάσει μιας επιτρεπτικής διάταξης ενός κανόνα δικαίου. Υπάρχει ο βασικός κανόνας δικαίου, από τον οποίο όμως επιτρέπεται να υπάρξουν παρεκκλίσεις. Εν αντιθέσει, η αυτονομία της βουλήσεως δημιουργεί ρυθμίσεις προσδιορίζοντας εξ αρχής το δίκαιο που πρόκειται να διέπει την εν λόγω σχέση. Ακόμα, είναι απαραίτητο να σημειωθεί το εξής: ακόμα και υπό περιστάσεις που έχει υπάρξει επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου (βάσει της αρχής της αυτονομίας), υπάρχει επιστροφή στον κανόνα συγκρούσεως στην περίπτωση καταστρατήγησης του δικαίου. Αναλυτικότερα, το ζήτημα της αυτονομίας παραλύει όταν οι συμβαλλόμενοι επί τούτου «μετατοπίζονται σε χώρα του εξωτερικού με την πρόθεση να υπεκφύγουν μιας απαγόρευσης οριζόμενη από το δίκαιο της πατρίδας τους».
Κανόνες αμέσου εφαρμογής και αρχή της αυτονομίας
Όταν γίνεται αναφορά περί κανόνων αμέσου εφαρμογής, μιλάμε για κανόνες εσωτερικού δικαίου, αυξημένης διεθνούς επιτακτικότητας, οι οποίοι λόγω του σκοπού τους, που είναι θεμελιώδης για την Πολιτεία, εφαρμόζονται άμεσα. Θεμελιωμένοι, για παράδειγμα, στο άρθρο 9 του ΚανΡ Ι (593/2008) αλλά και στο άρθρο 16 του ΚανΡ ΙΙ (864/2007), έχουν ως σημείο εκκίνησης τον ίδιο τον κανόνα δικαίου και όχι την φύση της έννομης σχέσης. Τέλος, αν υπάρχουν στο forum κανόνες αμέσου εφαρμογής που αφορούν την υπό εκδίκαση υπόθεση, δεν προστρέχουμε στον κανόνα σύγκρουσης.
Σχέση κανόνων άμεσης εφαρμογής και ιδιωτικής αυτονομίας
Σε μια γενικότερη εικόνα, όπως γίνεται αντιληπτό, η αυτονομία της βουλήσεως περιορίζεται από τους κανόνες αμέσου εφαρμογής του εκάστοτε forum. Οι λόγοι για τους οποίους υφίσταται μια σχέση έντασης είναι οι ακόλουθοι: αρχικά, έχοντας μια φύση κανόνων δημοσίου δικαίου μέσω της αυξημένης ισχύς που τους περιβάλλει, στην περίπτωση που το forum έρθει αντιμέτωπο με έναν τέτοιο κανόνα, είναι υποχρεωμένο να εφαρμόσει αυτόν κατά προτεραιότητα. Προς διευκρίνιση αυτού, χρήσιμο θα ήταν το ακόλουθο παράδειγμα. Κανόνες αμέσου εφαρμογής στο ελληνικό δίκαιο είναι, π.χ., συγκεκριμένοι κανόνες εξέχουσας σημασίας του εργατικού δικαίου. Αν μια εταιρεία έχει ως έδρα το Μεξικό, αλλά δραστηριοποιείται και στην Ελλάδα έχοντας κάποια υποκαταστήματα, παρότι διέπεται από το μεξικανικό δίκαιο, κατά τους κανόνες σύγκρουσης, θα κριθούν ως εφαρμοστέοι περί τα ανώτατα χρονικά όρια των μισθωτών, οι ελληνικοί νόμοι, καθότι κρίνονται ως κανόνες αμέσου εφαρμογής. Έτσι, θα ισχύουν τα ελληνικά ανώτατα χρονικά όρια εβδομαδιαίας εργασίας αντί των μεξικανικών για τα υποκαταστήματα στην Ελλάδα.
Οι κανόνες αμέσου εφαρμογής αποτελούν εμπόδιο κυρίως στις ενοχές εκ συμβάσεων αφού παρεμποδίζουν την επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου, απειλώντας έτσι την αυτονομία της βουλήσεως των μερών. Σημειωτέον είναι εντούτοις, πως εφαρμόζονται και στις εξωσυμβατικές ενοχές εξέλιξη αναμενόμενη ύστερα από την εισαγωγή της αυτονομίας της βούλησης στις ενοχές αυτές. Στο πεδίο πάντως των συμβατικών σχέσεων, υποστηρίζεται πως υπάρχουν μόνο δύο τρόποι προκειμένου οι κανόνες αμέσου εφαρμογής να μην βλάπτουν την αυτονομία της βουλήσεως των συμβαλλομένων μερών. Αναλυτικότερα, είναι απαραίτητο -πρώτον- να λογίζονται ως κανόνες αμέσου εφαρμογής μόνο όσοι είναι απολύτως αναγκαίο (“strictement necessaire”) να θεωρηθούν ως τέτοιοι και -δεύτερον- χρειάζεται να γνωρίζουν οι συμβαλλόμενοι ποιοι είναι οι κανόνες αμέσου εφαρμογής, ώστε να υπάρχει μια προβλεψιμότητα δικαίου.
Ουσιαστικοί κανόνες ιδ.δ.δ. και αρχή της αυτονομίας
Έχοντας προτεραιότητα έναντι του βασικού κανόνα σύγκρουσης, οι ουσιαστικοί κανόνες του ιδ.δ.δ., συνιστούν μια εξαιρετική μέθοδο ουσιαστικής ρύθμισης των διεθνών ιδιωτικών σχέσεων (κυρίως διεθνών συναλλαγών), «ρυθμίζοντάς τες ειδικά και άμεσα […]». Εφαρμόζονται σε συγκεκριμένες έννομες σχέσεις που περιέχουν στοιχείο αλλοδαπότητας και χρήζουν ιδιαίτερης ρύθμισης, όπως οι διεθνείς συναλλαγές. Πηγάζουν τόσο από εθνικές όσο και από ανεθνικές διατάξεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χ. Παμπούκης, Ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, 2020.
- Ε. Ν. Μουσταΐρα, Συγγραφέας στο Τιμητικός Τόμος Σπυρ. Βρ. Βρέλλη, Κανόνες σύγκρουσης: Τι και πώς το εκφράζουν στα διάφορα δίκαια του κόσμου, Νομική Βιβλιοθήκη, 2014.
- V.C. Ngono Nkoa, La méthode conflictuelle dans le projet de code civil camerounais: contribution à la systématisation de l’évolution des méthodes en droit international privé, Les Cahiers de droit, 57(4), 2016.
- C. Brière, La pensée de Foelix: entre universalisme et particularisme: Contribution à l’histoire du droit international privé. Revue critique de droit international privé, 1, 2019.
- M.-L. Niboyet, G. Geouffre De La Pradelle, Droit international privé, Lextenso, 2020.
- B. Sengel, Les lois de police en matière contractuelle, HAL open science, 2017.
- Κ. Αναγνώστου, Η lex mercatoria στις διεθνείς συναλλαγές και ιδίως στη διεθνή διαιτησία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Νομικής, 2020.
