Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Η ζωγραφική, είναι ο σημαντικότερος τρόπος έκφρασης των ανθρώπων και τον επιλέγουν πιο έντονα κυρίως στα πρώτα στάδια της ζωής τους, δηλαδή κατά την παιδική ηλικία. Μέσω των εικαστικών τεχνών, παιδιά και ενήλικες, έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν σκέψεις, συναισθήματα και την τρέχουσα ψυχολογική τους κατάσταση. Το ιχνογράφημα είναι ένα εργαλείο μελέτης του ανθρώπου που κατορθώνει το εξής μοναδικό, χωρίς να παρεξηγούνται ή να γίνονται άμεσα αντιληπτοί μπορούν εκείνοι να εκφράζουν τον ψυχισμό τους χωρίς να ντρέπονται. Επίσης, αποτελεί έναν τρόπο για τους ειδικούς να εμβαθύνουν στον ψυχικό κόσμο ενός παιδιού. Το ιχνογράφημα είναι το ίχνος που αφήνει ένα άτομο σε μία επιφάνεια ( χαρτί συνήθως), με μολύβι ή άλλο υλικό, μίας μορφικής ή άμορφης αναπαράστασης ή αντικειμένου με απλές γραμμές.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί, ότι ο ειδικός βλέποντας την παιδική ζωγραφιά δεν υπολογίζει το καλλιτεχνικό ταλέντο του παιδιού που έχει εκείνη την στιγμή μπροστά του, αλλά το τι σχεδίασε και τον τρόπο που το έκανε. Η Goodenough (1926), με το τεστ «Ζωγράφισε έναν άνθρωπο» (ΖΕΑ), ήθελε να ανασύρει πληροφορίες για τη νοημοσύνη του παιδιού, αλλά και για την προσωπικότητα του. Αυτή η διαδικασία εν τέλει καθιερώθηκε ως μέσο αξιολόγησης και χρησιμοποιείται σήμερα, προκειμένου να καταδείξει διάφορες συναισθηματικές και νοητικές δυσκολίες των παιδιών. Αναλύοντας την κάθε λεπτομέρεια από αυτές που συνθέτουν το παιδικό ιχνογράφημα, ο ειδικός κατανοεί την προσωπικότητα που βρίσκεται στα πρώτα στάδια σχηματισμού της. Η έγκαιρη αυτή γνώση, επιτρέπει παρεμβάσεις, οι οποίες μπορούν να μετριάσουν παράγοντες ανασταλτικούς της παιδικής έκφρασης και δημιουργικότητας και να προάγουν τα χαρίσματα του παιδικού ψυχικού δυναμικού.
Τα τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά ανάλυσης του παιδικού ιχνογραφήματος είναι:
- Η χρησιμοποίηση του χώρου
- Το περίγραμμα και οι γραμμές που καθορίζουν τις μορφές
- Το χρώμα
- Το περιεχόμενο
Εκτός όμως από την ψυχολογική κατάσταση των παιδιών, το παιδικό ιχνογράφημα φανερώνει και τραυματικές εμπειρίες ή κακοποιητικές συμπεριφορές που έχει κληθεί να αντιμετωπίσει ένα παιδί. Αναλυτικότερα, το έντονο σβήσιμο κατά τη διάρκεια που το παιδί ζωγραφίζει δείχνει έντονο άγχος ή αίσθημα ανασφάλειας. Αντίστοιχα, η πίεση που ασκεί στον μαρκαδόρο του ακόμα και το χρώμα που επιλέγει είναι κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Για παράδειγμα το κόκκινο και το μαύρο είναι χρώματα που εκδηλώνουν μια επιθετικότητα που έχει το παιδί και που προφανώς κάπου οφείλεται. Αντίστοιχα η υψηλή πίεση του μαρκαδόρου δείχνει την ανάγκη του παιδιού να εκτονωθεί ή να εκφραστεί. Από την άλλη, το να ασκεί μηδαμινή πίεση στο χαρτί που του δόθηκε δείχνει νωθρότητα και πως νιώθει να μειονεκτεί σε σχέση με τους γύρω του.
Πώς γίνεται η διάγνωση; Πριν αρχίσει ένα παιδί να ζωγραφίζει ο ειδικός οφείλει να το καθοδηγήσει, (π.χ. μπορείς να μου ζωγραφίσεις ένα σπίτι;) με τρόπο κατάλληλο, ώστε να αποκτήσει υλικό που το παιδί δεν κατανοεί ότι δίνει. Με βάση το τι θα αποτυπώσει το παιδί στο χαρτί, που πρέπει να είναι πάντα καθαρό και λευκό, προσφέρεται αβίαστα η προβολή του ψυχισμού του, την οποία έπειτα ο ειδικός αναλύει δημιουργώντας μια έκθεση 6 περίπου σελίδων, η οποία βοηθά στην κατανόηση του τι βιώνει. Από το παιδί ζητά 3 σχέδια για να προβεί σε όποιο συμπέρασμα. Να σχεδιάσει τον εαυτό του, (από εδώ γίνεται αντιληπτό αν έχει υποστεί κακοποίηση), ένα δέντρο (εδώ φαίνονται ασυνήδειτες πλευρές του εαυτό του και κυρίως η σχέση που έχει με την μητέρα του) και ένα σπίτι, (το οποίο φανερώνει τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των μελών της οικογένειας). Σε περίπτωση που δημιουργηθούν υποψίες από τα παραπάνω σχέδια ζητείται από το παιδί να ζωγραφίσει επιπλέον μια οικογένεια. Τα παιδιά εκεί πάντα επιλέγουν την δική τους οικογένεια και το σχέδιο τους επιβεβαιώνει ή ανασύρει όποια υποψία υπήρξε.
Σκίαση και χρώματα: η υπερβολική σκίαση σε ορισμένα σημεία δείχνει νευρικότητα ή συσσωρευμένο άγχος, το μωβ δηλώνει συναισθηματική πίεση και το χρησιμοποιούν παιδία απαιτητικά με τον εαυτό τους κυρίως. Το μπλε, είναι δημοφιλές μεταξύ παιδιών που τους αρέσει η συναναστροφή με τον κόσμο και με έντονη ενσυναίσθηση, ενώ το κόκκινο που σχεδόν όλα τα παιδιά προτιμούν δηλώνει την ανάγκη τους να είναι «γνώστες των πάντων» και τον ενθουσιώδη χαρακτήρα τους. Το ροζ σαν χρώμα, δείχνει την ανάγκη για αγάπη και φροντίδα και συνήθως το προτιμούν κορίτσια. Όταν ένα παιδί επιλέγει το πράσινο για να χρωματίσει, αυτό δηλώνει εξυπνάδα και την ανάγκη του να διαφέρει από το σύνολο. Το κίτρινο φαίνεται να το επιλέγουν παιδιά με υψηλό iq και ευχάριστη προσωπικότητα.
Τι μας βάζει σε σκέψεις ότι κάτι αρνητικό συμβαίνει στο παιδί; Μικρά σχέδια δείχνουν ντροπαλότητα και αδυναμία στην έκφραση, ενώ μεγάλα σχέδια παρατηρούνται από παιδιά με φυσιολογική συναισθηματική κατάσταση, ωστόσο αν ξεφεύγουν ενός ορίου δείχνουν κάποιο συναισθηματικό ζήτημα που έχει έρθει αντιμέτωπο το παιδί. Η απουσία άκρων σε ανθρώπινες φιγούρες, όταν ένα παιδί ζωγραφίζει, είναι βασικό στοιχείο υπό μελέτη σε κάθε ιχνογράφημα που γίνεται αντιληπτό. Όταν δεν παρατηρούνται άκρα υπάρχει από πίσω η ύπαρξη μιας δειλής προσωπικότητας ή το παιδί με τον τρόπο αυτό «τιμωρεί» κάποιον που του είναι απειλητικός. Τεράστια άκρα από την άλλη (κυρίως χέρια), σχεδιάζονται από επιθετικά παιδία ειδικά όταν έχουν επιλέξει να ζωγραφίσουν τον εαυτό τους.
Αν στο παιδί ζητήθηκε να απεικονίσει την οικογένεια του κατά τη θεραπευτική διαδικασία δίνουμε μεγάλη βάση στα παρακάτω:
- Πόσο χρόνο αφιέρωσε σε κάθε οικογενειακή φιγούρα
- Σε πιο σημείο του χαρτιού επέλεξε να βάλει την κάθε φιγούρα
- Τι μέγεθος επέλεξε να δώσει σε κάθε φιγούρα (πάντα δηλώνει το πώς το παιδί αντιλαμβάνεται τους ρόλους π.χ. ο πατέρας συνήθως είναι η μεγαλύτερη φιγούρα, γιατί είναι συνδεδεμένος με την ασφάλεια)
- Τι έκφραση έχει το κάθε πρόσωπο
- Τι χρώματα έχει βάλει στο κάθε πρόσωπο
- Αν έχει παραλείψει κάποιο μέλος της οικογένειας του ή δεν έχει ζωγραφίσει σώμα σε κάποιον (αυτό δείχνει ότι το πρόσωπο αυτό δεν έχει δείξει αποδοχή στο παιδί)
Αυτά τα στοιχεία αν μελετηθούν μας δίνουν πολλές πληροφορίες για την ψυχοδυναμική του εκάστοτε παιδιού. Ο ειδικός–ψυχολόγος, πρέπει να παρέμβει άμεσα σε περίπτωση που παρατηρήσει, ότι το παιδί που παρακολουθεί ζωγραφίζει συνεχώς και ακατάπαυστα εικόνες βίας, αποσυνδέει τα μέρη του σώματος, όταν σχεδιάζει ανθρώπους, σχεδιάζει τον εαυτό του πολύ μικρότερο ενός άλλου ατόμου ή κάνει υπερχρήση χρωμάτων σε εικόνες μη ευχάριστες.
Καταληκτικά, το παιδικό ιχνογράφημα αποτελεί έναν πολύτιμο δείκτη για την κατανόηση της κοινωνικής και συναισθηματικής ανάπτυξης ενός παιδιού. Ενθαρρύνοντας τα παιδιά να σχεδιάζουν και να μοιράζονται τα έργα τους, προωθούμε την κοινωνικοποίησή τους και τα βοηθάμε να αναπτύξουν σημαντικές δεξιότητες για την προσωπική και κοινωνική τους εξέλιξη. Η κοινωνικοποίηση και το παιδικό ιχνογράφημα συνδέονται με διάφορους τρόπους, καθώς το παιδικό σχέδιο αποτελεί μια μορφή έκφρασης και επικοινωνίας για τα παιδιά. Ενδεικτικά, βοηθά στην ανάπτυξη των επικοινωνιακών δεξιοτήτων, καθώς επιτρέπει στα παιδιά να επικοινωνούν με τους άλλους με έναν μη λεκτικό τρόπο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για παιδιά που δεν έχουν ακόμα αναπτύξει πλήρως τις λεκτικές τους ικανότητες. Επιπλέον, τα σχέδια των παιδιών επηρεάζονται από τον πολιτισμό και την κοινωνία στην οποία ζουν. Τα σχέδια μπορούν να αντικατοπτρίζουν κοινωνικά στερεότυπα, πολιτισμικές αξίες και τις επιδράσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος. Μέσω του ιχνογραφήματος, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς μπορούν να αποκτήσουν πληροφορίες για τις πολιτισμικές και κοινωνικές επιρροές που διαμορφώνουν τα παιδιά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κυριακίδης Α. Παύλος (2008), Το παιδικό ιχνογράφημα αποκαλύπτει την αρμονία ή την δυσαρμονία στην οικογένεια: Τα πορίσματα μιας εμπεριστατωμένης έρευνας, Eκδόσεις Επτάλοφος
- Μυλωνάκου – Κεκέ Ηρώ (2022), Πως τα παιδία μιλούν με το σχέδιο, Εκδόσεις Παπαζήση
