Της Ελεάννας Τσάμη,
Τα αντικαταθλιπτικά είναι φάρμακα τα οποία χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής καθώς και άλλων ψυχικών διαταραχών, όπως οι αγχώδεις διαταραχές, οι χρόνιες παθήσεις, αλλά και η αντιμετώπιση ορισμένων εθισμών. O μηχανισμός δράσης των αντικαταθλιπτικών θεωρείται ότι οφείλεται στην επίδρασή τους στα αμινεργικά συστήματα του εγκεφάλου (δίκτυα νευρώνων που χρησιμοποιούν βιογενείς αμίνες ως νευροδιαβιβαστές για τη μετάδοση σημάτων), ιδίως της σεροτονίνης και της νοραδρεναλίνης, των οποίων ενισχύουν τη δράση στο κεντρικό νευρικό σύστημα μέσω της αναστολής της επαναπρόσληψής τους από τα νευρικά κύτταρα.
Βασικά είδη αντικαταθλιπτικών
Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα περιλαμβάνουν κυρίως: τα τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά: αμιτριπτυλίνη, νορτριπτυλίνη, ιμιπραμίνη, χλωριμιπραμίνη, δοξεπίνη και τα τετρακυκλικά: μαπροτιλίνη, τους αναστολείς της μονοαμινοξειδάσης, όπως και τους εκλεκτικούς αναστολείς της επαναπρόσληψης σεροτονίνης: φλουοξετίνη, φλουβοξαμίνη, σερτραλίνη, σιταλοπράμη, παροξετίνη και τους αναστολείς της επαναπρόσληψης σεροτονίνης και νοραδρεναλίνης: βενλαφαξίνη, ντουλοξετίνη, τα νοραδρενεργικά και ειδικά σεροτονινεργικά.
Αμινεργικά Συστήματα Εγκεφάλου
Τα κύρια αμινεργικά συστήματα περιλαμβάνουν το ντοπαμινεργικό, το σεροτονεργικό, το νοραδρενεργικό και το χολινεργικό σύστημα.
Το ντοπαμινεργικό σύστημα αποτελείται από τη μέλαινα ουσία (Substantia Nigra) και την κοιλιακή καλυπτική περιοχή (Ventral Tegmental Area). Κύριος νευροδιαβιβαστής είναι η ντοπαμίνη και οι βασικές του λειτουργίες είναι η ρύθμιση της κίνησης, της ανταμοιβής, της μάθησης και της μνήμης, ενώ η δυσλειτουργία του συστήματος αυτού συνδέεται με διαταραχές όπως η νόσος του Πάρκινσον και τη σχιζοφρένεια.
Το σεροτονεργικό σύστημα αποτελείται από το ραχιαίο τμήμα και τις ραφές του εγκεφαλικού στελέχους. Κύριος νευροδιαβιβαστής είναι η σεροτονίνη και οι βασικές λειτουργίες είναι η ρύθμιση της διάθεσης, του ύπνου, της όρεξης και της θερμοκρασίας. Συνδέεται με καταστάσεις όπως η κατάθλιψη, η διαταραχή άγχους και οι διαταραχές της διάθεσης.
Το νοραδρενεργικό σύστημα περιλαμβάνει τη γαλαζία κηλίδα (Locus Coeruleus). Κύριος νευροδιαβιβαστής είναι η νοραδρεναλίνη ή νορεπινεφρίνη και οι βασικές λειτουργίες είναι η ρύθμιση της προσοχής, της εγρήγορσης, της αντίδρασης στο στρες και της διάθεσης. Σχετίζεται με διαταραχές όπως η διαταραχή έλλειψης προσοχής και υπερκινητικότητας (ADHD) και η κατάθλιψη.
Το χολινεργικό σύστημα αποτελείται από το βασικό προσκεφαλικό σύμπλεγμα και τη μεσοπρόσθια περιοχή. Κύριος νευροδιαβιβαστής είναι η ακετυλοχολίνη και οι βασικές λειτουργίες είναι η ρύθμιση της μάθησης, της μνήμης, της προσοχής και της κινητικής λειτουργίας, ενώ η δυσλειτουργία του συνδέεται με ασθένειες όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ.
Πώς λειτουργούν τα αντικαταθλιπτικά;
Η δράση των αντικαταθλιπτικών βασίζεται στην αλληλεπίδραση με τους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου και, γενικά, δρουν με παρόμοιο τρόπο, δηλαδή την αύξηση της συγκέντρωσης των νευροδιαβιβαστών, εκτός μερικών τύπων που ανήκουν σε συγκεκριμένες κατηγορίες.
Πιο συγκεκριμένα, οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης ή SSRIs αυξάνουν τα επίπεδα της σεροτονίνης στον εγκέφαλο και εμποδίζουν την επαναπρόσληψή της από τους νευρώνες. Έτσι, περισσότερη σεροτονίνη παραμένει διαθέσιμη στις συνάψεις μεταξύ των νευρώνων. Παραδείγματα είναι: φλουοξετίνη (Prozac), σερτραλίνη (Zoloft) και σιταλοπράμη (Celexa). Οι αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης-νορεπινεφρίνης ή SNRIs λειτουργούν με παρόμοιο τρόπο με τα SSRIs, αλλά επηρεάζουν τόσο τη σεροτονίνη όσο και τη νορεπινεφρίνη. Παραδείγματα είναι: βενλαφαξίνη (Effexor) και ντουλοξετίνη (Cymbalta). Τα τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά ή TCAs αποτελούν μια από τις παλαιότερες κατηγορίες αντικαταθλιπτικών και εμποδίζουν την επαναπρόσληψη της σεροτονίνης και της νορεπινεφρίνης, έχοντας, όμως, περισσότερες παρενέργειες. Παραδείγματα είναι: αμιτριπτυλίνη και ιμιπραμίνη. Τελευταία κατηγορία είναι οι αναστολείς της μονοαμινοξειδάσης ή MAOIs, οι οποίοι εμποδίζουν τη δράση του ενζύμου μονοαμινοξειδάση, το οποίο καταστρέφει τη σεροτονίνη, τη νορεπινεφρίνη και τη ντοπαμίνη. Παραδείγματα είναι: φαινελζίνη και τρανυλκυπρομίνη. Μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές παρενέργειες σε συνδυασμό με ορισμένα τρόφιμα και φάρμακα.
Τα άτυπα αντικαταθλιπτικά περιλαμβάνουν διάφορα φάρμακα που δεν ανήκουν στις παραπάνω κατηγορίες και έχουν διαφορετικούς μηχανισμούς δράσης. Για παράδειγμα, η βουπροπιόνη που επηρεάζει τη νορεπινεφρίνη και τη ντοπαμίνη και η μιρταζαπίνη, η οποία αυξάνει την απελευθέρωση σεροτονίνης και νορεπινεφρίνης.
Νευρώνες και συναισθήματα
Οι νευρώνες οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά είναι κυρίως οι νευρώνες του μεταιχμιακού συστήματος, στο οποίο ανήκουν ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή, και ο υποθάλαμος. Η αμυγδαλή κατέχει κεντρικό ρόλο στην επεξεργασία των συναισθημάτων, πιο συγκεκριμένα του φόβου και του άγχους, ενώ ο ιππόκαμπος σχετίζεται με τη μνήμη και την αναγνώριση συναισθηματικά φορτισμένων γεγονότων. Ο υποθάλαμος ρυθμίζει την απόκριση του οργανισμού όταν βρίσκεται σε κατάσταση στρες και ελέγχει τη σύνθεση ορμονών, οι οποίες επηρεάζουν τη διάθεση και τη συμπεριφορά. Αυτές οι περιοχές έχουν την ικανότητα να επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω ενός δικτύου από νευροδιαβιβαστές, όπως η σεροτονίνη, η ντοπαμίνη και η νοραδρεναλίνη, οι οποίοι διαδραματίζουν ιδιαίτερο ρόλο στη ρύθμιση των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς.
Νευρογένεση
Η νευρογένεση είναι η ανάπτυξη νέων νευρώνων στον εγκέφαλο. Η φυσιολογική νευρογένεση παρατηρείται κυρίως σε δύο περιοχές, στον οσφρητικό βολβό και στον ιππόκαμπο. Έχει υπολογιστεί ότι ολόκληρη η περίοδος της νευρογένεσης στον ιππόκαμπο (στους ενήλικες) διαρκεί περίπου 7 εβδομάδες. Ο λειτουργικός ρόλος της νευρογένεσης δεν έχει ακόμη καθοριστεί, καθώς τα δεδομένα προέρχονται κατά κύριο λόγο από μελέτες σε ζώα που προβάλλονται στην ανθρώπινη κατάσταση. Ενώ πολλές μελέτες αποδεικνύουν την ύπαρξη της διαδικασίας της νευρογένεσης, άλλες, όπως αυτή του Sorrels το 2018, υποστηρίζουν ότι η ύπαρξη νέων νευρώνων στον ιππόκαμπο μειώνεται ραγδαία κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής και ότι, ειδικά στους ενήλικες ανθρώπους, η νευρογένεση δεν συνεχίζεται ή είναι εξαιρετικά σπάνια.
Επίδραση των αντικαταθλιπτικών στη νευρογένεση
Μελέτη του 2017 έχει δείξει αύξηση της νευρογένεσης στον ιππόκαμπο ατόμων που λαμβάνουν αντικαταθλιπτικά παράλληλα με την μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Με αυτά τα δεδομένα, θεωρείται πιθανό η δράση των αντικαταθλιπτικών να προϋποθέτει την ύπαρξη της νευρογένεσης, γεγονός που συνδέεται με την καθυστερημένη έναρξη της δράσης τους. Ο χρόνος που μεσολαβεί, δηλαδή, από την πρώτη λήψη του φαρμάκου μέχρι την αποτελεσματική δράση του είναι ο χρόνος που χρειάζεται ώστε νέοι νευρώνες να δημιουργηθούν, να ωριμάσουν και να γίνουν λειτουργικοί.
Τα αντικαταθλιπτικά επηρεάζουν τους νευρώνες που εμπλέκονται με το συναίσθημα και τη συμπεριφορά, κυρίως μέσω της ρύθμισης των επιπέδων των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο. Πιο συγκεκριμένα, αυξάνουν τη σεροτονίνη μέσω της οποίας βελτιώνεται η διάθεση και μειώνονται τα συμπτώματα της κατάθλιψης και του στρες. Επιπλέον, αντικαταθλιπτικά τα οποία αναστέλλουν την επαναπρόσληψη της νοραδρεναλίνης είναι υπεύθυνα για την αύξηση της ενεργητικότητας. Συνολικά, τα αντικαταθλιπτικά μέσω της αναστολής επαναπρόσληψης της σεροτονίνης και της νοραδρεναλίνης βελτιώνουν τη διάθεση και μειώνουν τα συμπτώματα της κατάθλιψης και του άγχους, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο σε μια ισορροπημένη συναισθηματική κατάσταση και συμπεριφορά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ADULT NEUROGENESIS IN HUMANS: A Review of Basic Concepts, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Monoaminergic neurotransmission: the history of the discovery of antidepressants from 1950s until today, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Pharmacokinetic considerations for current state-of-the-art antidepressants. PubMed. Διαθέσιμο εδώ
